Sözbaşy

Türki halklararynyň iň gadymylarynyň biri bolan türkmen halkyň geçmişinde uly iz galdyran görnükli şahsiýetleri sanardan köpdür. Olaryň Türkmen halky üçün biteren hyzmatlaryny hertaraplaýyn doly we dogry öwrenip, halk Köpçiligine ýetirmek bolsa öz halkyny çyn ýurekden hormatlaýan her bir ynsan üçün parz işdir.Çünki parasatly ata-bablarymyzyň örän jaýdar aýdan aýdyşlary ýaly „ könesi bolmadygyň- täzesi bolmaz“ . Öz ata-babalarynyň, milletiniň şohratly geçmişinden bihabar adam sözüň hakyky Manysynda milli büsançsyz, ruhy taýdan goýduk bolýar.

Şoňa görä-de, Türkmenistan ylymlar akademiýasynyň „ Ensiklopediýa“

Neşirýatynyň işgärleri ýokardaky düşünjeden ugur alyp, Türkmen halkynyň milli galkynşyna, onuň agzybirligine hem jebisleşigine azda-köpde hemaýaty deger diýen ýagşy niýet bilen, eliňizdäki ketapçany taýýarlandy.

Bü ketapçyda Türkmen halkynyň meşhur hanlarydyr serdarlarynyň ömür

Ýollary, olaryň Türkmen halkynyň agzybirligi, abadançylygy ugrunda bitiren işleri, görkezen gahramançylyklary dogurda gürrüň berilýär.

Mälim bolsy yaly totlitar( şahsiýetleriň hukuklarynyň güç bilen basýan )

Düzgünüň höküm süren 70 ýyldan köpräk wagtyň dowamynda Türkmen halkyny şohratly ata-babalarynyň geçmeşinden mahrum etmek, mümkingadar ýoýlan, negatiw* maglumatlary bermek ideologiysyna gulluk edildi. Şol nädogry idiologisynyň netijesinde Türkmen halkyň ruhy medeniýetiniň ähli babatynda bolşy ýaly ,

özünüň Nurberdi han , gawşut han, jüneýt han, eziz han ýaly gerçek ogullaryň dogurçyl tarihy maglumatlardan hem binesip galdy.

Eliňizdäki kitapça Türkmen halkynyň Taryhy geçmişindäki şol Böwşeňlikleri, boluklary doldyrmaga belli derejede hemaýt der diýip omid edäýrin.

„Türkmen hanlar we serdarlar“ atly bü kitapda belli Türkmen hanlarydyr.serdar- -larynyň 27 sanysy alynyp, olar, okuji üçün amatly bolar ýaly elipbitertibinde ýerleşdirildi.

Şü kitapçany taýarlamaga ýakyndan kömek eden awtorlary her makalanyň soňunda-däl, şü ýerde görkezmäni makul bildik.Olardan Türkmenistaniň halk

ýazyjysy, taryhy ylymlarynyň kandydaty Rahim esenow – „Eziz han“ maklasy- -ny, halypa jurnalist, güýma- gursal rawy ( gürrüňçi) Rejep gaýyipguliew –

„ keýmur kör“ , „ hojam şukur“ , „ gulbatyr serdar“ , „ Nurberdi han“, „ Gawşut han“, makalasyny, Nargylyç hojageldiew- „Dykma serdar“„ Orazmämed han“

„ Berdi myrad han“ makalalaryny; tarih ylymlarynyň kandidaty, ýazyji ýazmyrat

Mämmediew- „Täç gök serdar“ makalasyny; Tarih ylymlarynyň kandydaty Ata

Nuriew- tarapyndan taýýarlandy.

Halk arasynda „ Bir kemsyz gözel bolmaz“ diýilşi ýaly, bü kitapçyda kä bir säwlikleriň bolmagy mumkin.

Aba serdar

16-nji asyrda Türkmensähranyň Etrek, Gürgen etrapynda ýaşap geçen görnükli

Türkmen serdary Aba serdar Türkmenyň okly taýpasynyň kethudasy bolupdyr.

Ol Türkmenistanyň geçmişinde ** Aba serdaryň gozgalaňy ** ady bilen belli bolan halk gozgalyňyna başarjak serkerde hökmünde ýolbaşçylyk edipdir.

Bü gozgalaňyň döremegine halk köpçüliginiň çykgynsyz jebir- sütemlere sezawar edilmegi sebäbi bolupdir.Şol döwürlerde Etrek, Gürgen Türkmenleri

( Gökleň, Okly, Emreli we beýlekiler) Hiwe hanlygynyň raýaty hökmünde

Horazym soltanlaryna agyr salgyt ( pul, mal we nöker) töleýär ekenler.

Münüň üsti-üstünede 1550- nji ýylda Eýranyň Asarabad welaýatynyň täze häkimi Keçel şahberdiniň hem Türkmenlerden agyr paç ýygnamaga synanyşmagy netijesinde, halys degnasyna degilen halk ezijilere garşy aýaga galýar.

Gozgalaňçylar Aba sedaryň baştutançylygynda Eýranly salgyt ýynaýjylaryň Ýolbaşyçysy hem-de keçel şahberdiniň garyndaşy Şatyr begi öldürýär.

Muny eşidip, gahar-gazaba münen Keçel şahberdi Türkmenleriň üstüne agyr goşun çekip barýar. Okly Türkmenleri onuň goşunyny derbi-dagyn edip,

özüni hem tutup öldürýärler.Şondan soň gozgalaňyň dabarasy dag aşýar.

Bütün Türkmen obalaryna, şeýle hem Astarabadyň kä bir etraplaryna ýaýraýar.

Eýran şahsy Tahmasyp şanyň (1527- 78) uly goşun iberip, Aba serdaryň gozgalaňyny ýatyrmak üçün den bir näçe synanşyklary şowsyz bolupdyr.

Aba serdar Eýran bilen öňden urşüp gelýän özbek hökümdary Ali soltan bilen

Ylalşyk baglaşýar we onuň köpsi özbeklerden ybarat bolan goşunyna daýanyp

Eýran goşunlarynyň 1554- nji hem-de 1557-nji ýyllarynda uly hüjümlerini kül-peekun edýär. Bü ýeňişler Aba serdara uly şohrat getirýär. Ol bütün Astarabat

Welaýatyny diýen ýaly öz raýatyna geçirýär.

Türkmen atly ýigitlerniň serkerdesi Aba serdaryň bü söweşlerniň netijesinde Bütün kenarýaka Türkmenleri10-12 ýyllap Eýran häkimiýetlerine garaşsyz bolupdyrlar.Gozgalaň netijesinde Etrek sähralaryndaky Türkmen taýpalarnyň

Birleşmesi emele gelipdir. Birleşme Aba serdar öldürlenden ( ol ukuda ýatyrka Eyran häkimiýetleriniň ýörite tabşyrgy bilen, öz pars aýalnyň guly tarapyndan öldürilýär) soň hem bir näçe wagtlap dowam edipdir we Türkmenleiň özbaşdak-

-lagynygorap saklapdyr.

Batyr serkerde Aba serdaryň baştutanlyk eden gozgalaňy onuň öldürilmegi bilen kem-kemden ýatyşan hem bolsa,Türkmen halkyna siýasi taýdan ulyabraý getiripdir.Soň-soňlar Astarabat ülkesinde Türkmenleiň täsiri güçli bolupdyr.

Umuman, Aba serdar Türkmen halkynyň azatlygy, garaşsyzlygy ugrunda jan aýaman göreşen gaýduwsyz serkerde hökmünde tarih-da iz galdyran şahsdaryň biri-dir.

Abdyrahym Han

Belent mertebeli kakasy ýaly Hanlaryñ hany ada eýe bolan Abdyrahym, meşhur şahir,alym serkerde,diplomat hökmünde hem tanalypdypdyr.

Ol beýik mogollaryñ 3nji hökümdary Ekber Şanyñ ýakyn egindeşidir. Abdirahim Han 961 hijri( 1556 miladi) ýylynyñ sapar aýynyñ onunda, çarşan ba güni Hindistanda eneden dogulýar.Bäş ýaşynda atadan galyp -dyr.1561nji ýylda Baýram Han öldürlenden soñ,Ekber onuñ dül galan aýaly Selime soltan begime öýlenýär hem-de ýaşajyk Abdyrahima hossarlyk edýär.

Abdyrahymyñ ejesi Selime soltan begime özi hem magfi edebi lakamy bilen Şygyrlar ýazypdyr.Ýaş oglany bir näçe ýylyñ dowamynda Baý- ram Hanyñ dostlary Türkmenler, Hindiler terbiýeländirler.Ekberiñ görkezmesi boýunça tiz wagytdan Ahmet abatdan añry geçirýärler Şeýlelik bilen, kiçijik Abdyrahym mogollar köşgüne düşýär,şol ýerde ymykly bilim alýar.Abdyrahymy terbiýelemek işi bilen diñe bir musulman alymlyry däl eýsem onuñ añyna bütün Hindistan söýgi dügusini ornaşdyran Hindi nanditleri( alymlary) hem meşgullanypdyr.

Abdyrahym arap, pars, hindu, urdu, Türkmen dillerini öñat öwrenipdir.

Bü dillerde ajaýyp şygyrlary döredipdir.

Esasanam ol Hindi dilindäki edebiýatda genýal şahir diýen şohrata eýe bolupdyr.Abdyrahym Hindistanyñ görnükli şahirlary Tulsy Dasyñ we Sur dasyñ döwürdeşi bolupdur.Ony bü şahirlar bilen mizemez dostluk baglanyşdarypdyr Abdyrahym örän tanymal, meşhur we baý adam bol -any üçün ol şahyrlara her bir jähetden kömek edipdir. Hindi edebiýaty -nda Abdyrahymyñ şohraty ägirt uly bolupdur.Hindi alymlarnyñ köp sanly işleri onuñ Hindi dilindäki poeziýasyna bagyşlanypdyr.

Abdyrahymyñ hindi dilindäki „ Madanaştak“( Biçak joşgunly dügular hakynd- -aky şygyrlar),“ Paspançahýan“( Kirişnanyñ hornunyna bäş aýdymy),ýaly çeper eserleri şü güne çenly Hindistanda uly şohrata eýe bolup gelýär.Onuñ Pars, Türkmen dilindäki eserleri öz yaşan döwrinde hem,ondan soñ hem neşir edilmändir,öwrenilmändir, toplanylmandyr.

Abdyrahymyñ Pars,Türkmen dillerindäki şygyrlary onuñ Hindi dilin- däki poetik Mirasynyñ ujypsyz bölegi bölup durýar.

Abdyrahym öz döwriniñ meşhur adamlarnyñ köpsy bilen Türki dillde hatlar ýazyşypdyr.Onuñ döwürdes adamlarynyñ köpsy bilen Türki dillerde hatlar ýazyşypdyr.Onuñ döwürdes adamlaryna iberen şol hatlarynyñ Hindi horonikasynda. Esasan hem şahiriñ ömür ýazgysyny ýöreden Abdylbaky Nahowandynyñ arhiwinda saklanyp galypdyr.

Iberlen şol hatlar Türki dilde şygyr yazan dürli ýazyjylara degişli şahyrana bentlerden doly bolupdyr.Ol zahiretdin muhammed babaryñ Pars dilindäki „ Babirname“ atly meşhur işini terjime edipdir.

Abdyrahym 1622nji ( miladi) ýylda aradan çykypdyr.

Arapmuhammed Han

Arapmuhammed Han 1602-1621nji ýyllarda Hiwe-da Hanlyk edipdir. Ol ilki Durunyñ hökümdary, atasy Hajimuhammed Han ölenden soñ, bütün Hiwañ Hany bolýar.Onuñ höküm süren döwrinde Horezimde gazapli,gandökişikli Feodalçylyk uruşlary bolupdyr.Şol uruşlara

Türkmen Han-begleri we taýpalar köpçülikleýin gatnaşypdyrlar.

Ol uruşlar Horazmy we bütün orta Aziani Russ döwleti bilen baglanyş -dyrýan söwda ýollaryny, ýer-suwy,siýasy häkimiýeti eýelemek maks-dy bilen alnyp barlypdyr.

Arapmuhammed Han halkyñ suwa bolan mätäjligini ýeñilleşdirmek üçün1602Nji ýylda amyderýanyñ aşak akymynda, Nöküsiñ demirga-zak tarapynda uly Kanal gurdyrypdyr.Emma bü hem suw ugrundaky göreşi gowşadyp bilmändir suw gytçylygyny kanagatlandyrmandyr.

Arapmuhammed Han döwründe,ilki Türkmen Han-begler agalyk ediji ýagday eýeläpdirler,emma soñra bir wagytlar göçüp giden Goñratlar Maññytly Özbek taýpalary we başgalar Horezme gaýdyp gelipdirler.Şol taýpalaryñ Han-Begleri özlerniñ ozalky agalyk ediji ýagdaýyny eýelem- emek ugrunda dawa edip başlapdyrlar.Arapmuhammed Han olaryñ talap -laryny kabul etmändir. Şoña görä-de,Naýmanlar we uýgurlar Arapmuha-mmed Hana garşy bolupdyr.

Arapmuhammed Hanyñ ogullary,Hebeş we Ilbars bolsa şolara daýan- yp,öz atasyna garşy çykypdyrlar.Ony tagtyndan agdaryp hem gözüni oýupdyrlar.

Atamyrat Han

Atamyrat Han köneürgenç etraplarynda ýaşan ýumutlaryñ öküz urugynyñ gutlybaý tiresinden bolup,ýaş wagtynda Hiwa medrese- sinde bilim alýar.Ol Hiwa Hanlygynda ýaşaýan Türkmenleriñ 1855-67 nji ýyllarda garaşsyzlyk ugrundaky göreşine baştutanlyk edýär.

Türkmenleriñ bü gozgalany 19nji asyrda orta asiada bolan halk hereketlerniñ iñ ulusydyr.Atamyrat Hanyñ atasy Orazmuhamed sedar we agasy amannyýz serdar Hiwa goşunuñ içindäki Türkmen nökerlere baştutanlyk edip,bir näçe gezek harby ýörişlere gatnaşypdyr.Emma Mary etrapyna edilen harby ýörüşlerniñ birinde Amannyýaz serdar MILLI duýgudaşlyga eýerip,öz Türkmenlerine garşy söweşmekden

boýun gaçyrandygy üçün,Hiwa Hany ony beýik minaradan zyñdyryp öldürdipdir.

Onsuz-da Türkmenler bilen Hiwa Hanyñ arasynda ýer-suw meselesi

babatda ýyty gapma-garşylyk dowam edýär.Bü waka hem üsteüsine bolýar.Hiwa Hanyñ eden-etdiligine garşy Atamyrat Hanyñ ýolbaşçy-lygyna Türkmenler köpçülikleýin baş göterýärler.

Sarahs söweşinde(1855) Mädimin Han öldürilenden söñ, Hiwa-da Abdylla Han tagta çykýar.Ol 1855nji ýylyñ MAI-AWGUSTYNDA Hiwa Hanlygyndaky ýumutlaryñ gozgalañyny basyp ýatyrmak üçün harby ýöriş edýär. Aksaraý,iýlgynly we Ýekedepe diýen ýerlerde bol- an harby çaknaşyklarda Türkmenleriñ birleşen topary Hiwa goşununy derbi-dagyn edýärler we Abdylla Hanyñ özüni-de öldürýärler.

Şü wakadan soñ Atamyrat Han Ýumutlaryñ esasy toparnyñ baştutany hökmünde ykrar edilýär we onuñ abraýy has yokary galýar.

Abdylla Han öldürilenden soñ,Hiwa-da tagta çykan Gutlimyrat Han (1855-56) Türkmenler babatda örän hilegär siýasat alyp barýar.Bü ma- ksady üçün ol hatda Ahal,Mary Türkmenlerinden goldaw tapmagy başarypdyr.

1855nji ýylyñ NOWEMBER- DESEMBER aýlarynda bolan aýgytly söweşde Ýumut,Emreli,Çowdur we beýleki Türkmen tire-taýpalary Atamyrat Hanyñ baştutanlygynda özara birleşip,Hiwa goşunyny ýeñ-

Ýärler.Şondan soñ Hiwa Hanlygynyñ bütün demirgazak-günbatarynda Atamyrat Han öz hökümdarlygyny ýöredipdir we Türkmenler Hiwa hanyna tabynlykdan çykypdyrlar.

1856nji ýylyñ FEBRUAL-da Türkmenleriñ goldaw bermeginde Gutlimyrat Han hem öz garyndaşi tarapyndan öldürilýär we Hiwa-da tagta 34 ýaşly Seýit muhammed Han (1856-64)çykýar.

Ol Türkmenleri ýarag güji bilen boýun egdirip bilmejigine göz ýetirip, Türkmen tire-taýpalaryny bir-birine garşy öjükdirmek syýasatyny alyp barypdyr.

Şol bir wagtda-da Türkmen, Özbek Gazak gozgalañcylaryna garşy harby güç ulanypdyr.

1858nji ýylyñ OKTOBIRynda Atamyrat Hanyñ kömek bermeginde goñrat begliginde Garagalpak gozgalañçylary hem ýeñiş gazanýar. Muhammed Pena bolsa Goñratyñ Hany diýilip ykrar edilýär.

Hakykatda Goñrat begligi ýomutlaryñ 25 sany kethudasy tarapyndan dolandyrylyp,ähli işlere Atamyrat hanyñ egindeşi Berdi Inlis ýolbaş-çylyk edýär.Ýöne ýomutlar bü ýerde eden-etdilige ýol berip,halkyñ

närazyçylygyny döredýär.

Bü ýagdaýdan peýdalanyp,Hiwa hany Goñrat begligini ýene-de özüne tabyn edýär.Atamyrat Han we ony goldaýan toparlar bolsa hiç wagt Hiwa Hanyna tabyn bolmandyrlar.

Emma Türkmenler agyzala bolansoñ,öz maksadynyñ amala aşmaj- ygyny-da gowy düşünipdirler.

Şonuñ üçün Atamyrat Han 1858nji ýylyñ TOMSUNDA Hiwa Hanyñ Zulmuna garşy göreşmek üçün Patyşah russiýasyndan ok,ýarak berm- eklernyñ hem-de raýatlygy kabul etmeklerini sorap haýyşnama ýazýar Emma onuñ haýyşnamasy kanagatlandyrylmaýar.

1865nji ýylda Türkmenleriñ barlyşyksyz duşmany Seýit Muammed Rahim II Hiwa tagtyna çykýar.Ol Türkmen etraplaryna akýan ýaplar- yñ suwuny bekläp,olara garşy goşun sürýär.1866-67nji ýyllarda olary-ñ arasynda harby çaknaşyklar izigiderli gaýtalanyp durupdyr.

Bü agyr ýagdaýda hiç hilli çykalgy bolmansoñ,Atamyrat Han ýene-de Patyşah Russiýasyndan howandarlyk isläp,olara bir näçe gezek ýüz tutýar.Ol hem netijesyz gutarýar.Üstesine-de,Hiwa Hany Türkmenlere Hiwa bazaryna barmagy we galla satyn almagy gadagan edýär.

Bü agyr ýagdaý Türkmenleriñ belli bir bölegini Hiwa Hany bilen um-Umi ylalaşyga gelmäge mejbur edýär.

Şeýlelikde Atamyrat Hanyñ hiwa hanynyñ sütemine garşy 12 ýyllap alyp baran aýgytly göreşiniñ iñ soñkisi 1867nji ýylyñ awgustynda basylyp ýatyrylýar.

Atamyrat Han bolsa Hiwa Hanyna tabyn bollmagy özüne namys edip, 40 öýli Türkmen bilen Balkan etrapyna göçýär.

Ol Çlekende ýaşaýan döwründe Russ goşunlarnyñ Gyzyl etrekdäki Baş offiseri bilen ýakyn aragatnaşyk saklapdyr.1873nji ýylda Russiýañ Patyşahsy Hiwa Hanlygyny basyp alan soñ Atamyrat Han ýene-de öz dogduk mekanyna göçüp barýar we şol ýerde Ömrüniñ ahyrna çenli ýaşaýar.

Atamyrat Hanyñ uzak ýyllaryñ dowmynda alyp baran göreşiniñ düp maksady ähli Türkmenleri birleşdirip,Hiwa Hanynyñ zulum-yndan azat etmekligden we olaryñ hiç kime Garaşsyz,özbaşdak,

bolmagyny üpjün etmekden ybyratdyr.Emma Türkmenleriñ bilge -şleýin öjükdirilen özara agyzalalygy bü maksady amala aşyrma-ga päsgel beripdir.

Ýöne Türkmen halkynyñ bähbidini näçe ileri hem tutan bolsa,ol özüniñ Hiwa-da hökümdarlyk etmek maksadyny hem aradan aý-yrmandyr.

Baýram Han

Türkmenleriñ Baharly kabilasyndan bolan Muhammed Baýram Han, takminan, 1500-1505nji ýyllarda Badahşanda dogulýar.

Ol harby serkerde,döwlet işgäri,filosof,sazanda hem şahyr bolup-dyr.Onuñ Ata-Babalary 15nji asyrda günbatar Eýranda,azarbaý-janyñ günorta taraplarynda uly döwlet guran Garagoyunly Türkmenlerden bolup,hökümet gullugynda,harby işlerde ederme -nlik görkezen adamlar eken.

Baýam Hanyñ babasy Şiraly Beg hiratda häkimlik eden Soltan Hosseýni Baykaranyñ(1471-1506) köşgünde hem hyzmat edip- dir.Baýram Hanyñ kakasy Seýfali beg Gazanda şähirdarlyk wezi -pesini alyp barypdyr.Ol ýakyn gündogarda ady belli Taryhçy Mü -rze jahan şahnyñ neslinden bolan,Hindistandaky Mogol Imperi-ýasynyñ baştutany Babyr bilen ýakyn gatnaşyk saklan,onuñ goldawsyndan peýdalanypdyr.

Baýram Han 16nji asryñ başlarynda Bälh, Badahşan töweregle-rine göçüp baran Seýfaly begiñ maşgalasyndan dünýä inipdir.

Başlangyç bilimi hem harby hünärleri şol ýerde alypdyr.Bälhiñ iñ güçli alymlary oña sapak beripdir.

Baýram Hanyñ ylma we sungata bolan söýgüsi onuñ harby serk -erde Bolandygyna garamazdan,ömrüniñ ahyrna çenli saklanyp-dyr.Bälhda Pars we Arab dillerini düýpli öwrenýär.Şol döwriñ okuw sapaklarynda goşgy düzmekligiñ Aruz formasyna esasi orun berlipdir.

Baýram Han hem Aruz formasynda goşgy düzen belli şahirlaryñ biridir.

Ol orta boýly,bogdaý reñk,on iki süññi ýerbe-ýer,mertebeliligi Ýüzünden görnüp duran,peşeneli adam bolupdyr.Aýratyn çalas-ynlygy bilen illeri haýran galdyrypdyr.

Öz Ata-babalarynyñ kesp-käri bolan çabyksuwarlyk,gylyç oýnat- mak,naýza sançmak,ok atmak ýaly bir näçe harby hünärleri ezb -erlik bilen özleşdiripdir.

Baýram Han on alty ýaşynda HUMAýUNyñ goşunyna meýletin girýär.Goşunda ol çäksiz batyrlygy,dogumlylygy,düşbeligi harby taýdan ugurtapyjylygy bilen tapawotlanýar.

Hatda bir ýyl geçmänkä,ol şahzada Humaýunyñ ýakyn egindeş- leriniñ biri we geñeşçisi bolýar.Baýram han ilki Şah Ismaýyl Hataýynyñ(1487-1524) soñra Mogollar dinastiýasyny esaslandy- ran Muhammed babyryñ (1483-1530) goşun serkerde bolýar. Babyr ölenden soñ onuñ ogly Humaýun(1508-56) imperator (1530-56) bolýar.Humaýunyñhäkimlige geçen döwri beýik Mogol imperýasynyñ gowşan döwrüne gabat gelýär.

Mogol imperatory Humaýun bilen onuñ doganlary Mürze eskeriñ Kamran mürzäniñ Mürze Hindalyñ tagt üstündäki dawalary sebä-pli Mogol imperýasy dargaýar.

1539nji ýylda Mogollaryñ howpli duşmany,Owgan taýpasynyn sury tiresinden bolan Şir şah özüni Imperator diýip yglan edýär.

Humaýun ondan gaçyp gidýär.

Baýram Han Humaýunyñ bähbidine güçli diplomatic işleri alyp barýar.Humaýun Baýram Hanyñ maslahaty bilen Babyryñ miras -düşeri,Eýran şahsy Tahmasypdan harby kömek soraýar.Eýran şahsy harby kömek barýar.

Eýran goşunyn kömegi,mogollaryñ edermenligi we owgan serd- arlarynyn arasyndaky dawanyñ mogol goşun serkerdesi Baýram Han tarapyndan öñat peýdalanmagy netijesinde demirgazak Hindistanda beýk mogol imperýasy gaýtadan dikeldilýär.

Baýram Han imperator Humaýunyñ ähli ýörişlerine we diplomat

Işlerine gatnaşýar, imperatoryñ ýanynda uly wezipe eýeleýär hem-de onuñ hakyky dosty bolýar.

Humaýun Baýram Hanyñ döwlet derejesindäki akyl-paýhasyna uly baha beripdir we öz aralaryndaky dostlygy garyndaşlyk gat-naşygy bilen berkitmek isläpdir.Baýram Han hem özüniñ Humaýuna wepalylygyny ençeme gezek subut edipdir.

1540-nji ýylda Kannawujyñ etegindäki uruşda Baýram Han mog-ol goşunyñ awangardyna başlyklyk edýär we Şir şahnyñ goşuny bilen bolan söweşde ýesir düşýär.

Şol wagytlar batyr,harby serkerde Baýram Hanyñ şöhraty,at-awazy,eýýäm Awgan ýurdine hem ýaýranypdyr.Şir şah her edip hesip edip ol batyr Türkmeni öz tarapyna yrmak isleýär.oña iñ yokary derejeler,ummasyz peşgeşler wada edýär.

Emma BaýramHan Şir şahnyñ teklibini inkär edýär.Şol aralykda Baýram Han bir oñaýyny Tapyp,Humaýunyñ tarapdary,Abul kasym bilen gaçýar.Şir şah Baýram Hanyñ gaçandygyny eşidip, ony tutup öldürilmegi buýurýar.Gujaratyñ ýolunda ol iki gaçgak ýene-de ýesir düşýär.Bü gezek ony Gujaratdan gaýdyp gelýän Şir şahnyñ ilçisi ýesyr alýar.Abul kasymyñ daşky keşbi Baýram Hana örän meñzeş bolupsyr.Şonda Baýram Hanöñe çykyp:

Men- Baýram Han! Ine,name etseñiz ediberiñ!- diýýär.Onda abul Kasym öz dostuny halas etmek üçün:

- Ýok,ýok, ol meniñ hyzmatkärim,ol öz janyny gurban edip,hojaý

-ynyny azat etmekçi bolýar.Men onuñ dogumlylygyna, batyrlygy

-na we wepalylygyna haýran galýaryn.ol batyry goyberiñ! Men-

Baýram Han! Diýipdir.

Baýram Han özüniñ Baýram Handygyny näçe subut etjek bolsa-da başa barmandyr.Netijede Baýram Han azat bolup,onuñ wepa -ly batyr dosty Abul kasym öldürilipdir.

Şondan soñ Baýram Han uzak wagtlap sergezdançylyk edip,

Humaýuna ykrarly bolan Gyjarat hökümdary mahmydyñ ýurdu-

na barýar.

Şeýlelikde, Baýram Han iki ýyl geçenden soñ,özüniñ ýolda topl- an kiçiräk goşuny bilen Humaýunyñ lagerine gaýdyp barýar. 16-nji asryñ ortalarynda Babyrañ imperýasynyñ ýurdy giñelýär. .munda talantly goşun serkerdesi Baýram Hanyñ hyzmaty bolupdyr.

Bayram Hanyñ Mogollaryñ ýeñişlerine goşandy,onuñ pähim- paýhasy üçün ogol imperatory Humaýun Eýran şahsyTahmasyp bilen bilelikde Bayram Hana şol döwrüñ iñ yokary harby derejesi `HANLARYÑ HANY` we ähli Türkmen taýpalarnyñ aksakgaly di- ýen titli berýär.

Humaýunyñ karary bilen Baýram Han Gandaharyñ häkimlige Bellenýär.Bayram Hanyñ Gandahary dolondyrmaga bellenmeg-ine Humaýunyñ doganlary Kamran Mürze,Mürze eskeri, Mürze

Hindal garşy bolýarlar we Baýram Hana her hilli şyltaklar atyp, Humaýuna ýamanlaýarlar,ýöne paýhasly Humaýun beýle zatlara ynanman,ony öz ogly Ekbere atalyk belleýär.

Ekber on dört ýaşyna baranda Mogol imperatory Humaýun arad -an çykýar we ýaşajyk Ekber beýik Mogol imperýasyna imperat -or bellenýär.

(1556-1605) Ekber on sekgiz ýaşyna ýetýänçä, Baýram Han beý –ik Mogol imperýasyny Ekberiñ ady bilen dolandyrýar.

Ekber BaýraM Hanyñ wepalylygyna, pähim-paýhasyna hormat goýupdyr we Oña `Han baba`diýip ýuzlenipdir.Humaýunyñ goý- up giden wesýetnamasy esasynda Baýram Han babyrñ agtygy, Şah neberelerinden bolan Selime soltan begime öýlenipdir we ömrüniñ ahyrn çenli Ekberiñ atalygy hem baş weziri bolupdyr. Baýram Han ynsan üçün möhüm häsiýetlerden söz açyp, her bir ýyigide üç sany synatyñ hökmandygyny nygtalapdyr:

1. Häkimleriñ ýanynda özüñ alyp barmagy başarmaly

2. Garyp-gasarlaryñ göwnünden turup,olara duýgudaşlyk etmeli ,3. Alymlaryñ ýanynda aýtjak sözüñi bilip aýtmaly.

Baýram Han Abdyrahman atly ogly bolýar.

Oña-da `HANLARYÑ HANY`diýen ýokary dereje berlipdir.

Ol bäş dilde goşgy düzen uly şahyr bolupdyr.Baýram Hany 1561 ýylyñ 31 nji desember-de Gujaratda mübärek pohany diýen haýyn zalymlyk bilen arkasyndan pyçaklap öldürýär.

Baýram Hanyñ diñe bir sany goşgylar ýygyndasy ele salnypdyr, şonda onuñ pars dilinde ýazan goşgularnyñ 1216 setiri,Türkmen dilinde 718 setiri ýerleşdirlipdir. Onuñ Türkmen dilindäki goşgularynda geçmişde Türkmen, Özbek, Gazak, Gyrgyz, Garagalpak halklar üçün ortalyk bolan Nagataý diliniñ täsiri duýulýar.Ulanan esasy goşgy formalary gazal hem rubagydyr.

Goşgularyñ agramly bölegi söýgi hakda,galanlary harby gahra- mançylyk we aýry-aýry şahslary taryp edýän şygyrlardyr.

Baýram Han özüniñ döredijiligi ýadawsyz tagallasy bilen orta Asiýa,Owganistan,Horasan,Eýran Hinustan ýaly gadymy gündogar ýurtlarynda halklaryñ medeni hyzmatdaşlygynyñ ösmeginde hem-de olaryñ özara dostlygynyñ pugtalanylmagynda ägirt uly rol oýnan şahysdyr.

Baýramaly Haný

Baýramaly Han Marynyñ hökümdary bolupdyr.ol Maryda gajarlaryñ agalygyñ berkleşdyrmek ugrunda göreşipdir.Salyr we salt-yk Türkmenleri bilen hem belli bir derejede hyzmatdaşlyk edipdir

Baýramaly Hanyñ döwründe Maryda ekrançylyk,hünärmençylyk We söwda ep-esli derejede ösüpdir.Şieler bilen sünnileriñ gore-şiniñ ýitileşmegiñ netijesinde Baýramaly Hanyñ Buhara Emirligi bilen aragatnaşygy ýaramazlaşypdyr.

1785nji ýyllarda Şamyrad Welinamy Buharadan Mara iki sapar ýöriş edipdir.

ilkinji söweşde Baýramaly Han(1785) wepat bolupdyr. Soñra onuñ ogullary,garyndaşlary we Mary şährinde ýaşaýan muñler- çe gajarlar buhara sürülip äkidilipdir.Köne Maryny suw bilen üpjün edýän soltanbent gatlasy sakçynyñ dönüklik etmegi netijesinde weýran edilipdir.Şähir sowsyz galyp,ýurtda açlyk-gedaýçylyk başlanypdyr.

Şamyrat öz ogly Din Nasyr begi Mara häkim edip belläpdir.

Baýramaly Han ölenden soñ Maryda gajarlaryñ agalygy synyp başlapdyr we 1807nji ýylda Tekeler Gajarlaryñ iñ soñky bölegini Maşada göçüripdirler.Şondan soñ wealýat doly Türkmen taýpalarynyn eline geçipdir.

Baýramaly şäheriniñ demirgazak-gündogar tarapyndaky köne Marynyñ galyndalarynyñ bir bölegi hem Baýramaly Han galasy-dyr. Baýramaly Han galasy diýlip atlandyrylsada,ol galany

Baýramaly Han saldyrmandyr.15nji asryñ birinji ýarymynda Abdylla Han galasy salnypdyr,ikinji ýarymynda bolsa (teýmur leñ döwründe) Baýramaly Han galasy salnypdyr hem-de bü iki gala

utgaşypdyr,bilelikde bolsa Baýramaly Han galasy diýlip atlandyrylypdyr.

Berdimyrat Han

Berdimyrat Han Nurberdi Hanyñ birinji aýaly Nurgözelden bolan

oguldyr.Ol juda ýaşka wepat bolupdyr we onuñ tejime haly,bitiren isleri barada saklanyp galan ullakan ýazuw ýädigärligi ýok.

1879nji ýylda Nurberdi Han Marydaky hanlygyna maslahata gidende,wagtlaynça Berdimyrat Hany eýrine Ahala Han saý-lapdyr.Ýöne ol entek ýaş bolan soñ,Nueberdi Hana ýakyn iki adam-Orazmämet Hanbilen Gurbammyrat işan oña geñeşdarlyk edipdir.

Berdimyrat Hanyñ Hanlyk eden döwri Russ goşunlarynyñ generallary Lazarewiñ hem Lomakiniñ baştutanlygyndaky ilkin-Ji Ahal-teke ekspediýasyna gabat gelýär.ekspedisiýany taýýarlan hem oña baştutanlyk eden general Lazarow bolupdyr.

Emma ol 1879nji ýylyñ 14nji awgustynda Gökdepe galasyna Hüjüm edilmezinden bary-ýogy ýarym aý öñünden aradan çykypdyr.Onuñ deregine general Lomakin wagtlaýynça bellenipdir.

Russlaryñ gelýändigini eşidip,Tekeler Aşgabat-da maslahat geçirýärler.Şol maslahatda hem general Lazarewiñ Dykma serdaryn adyna iberen haty okalýar.Tekeler `Russlary aşgabada goýbermeli däl uruşmaly` diýen karara gelýärler.

Gökdepe galasyny gurmaly,ilaty şol ýere ýygnamaly edýärler.

Galanyñ gurluşygyna hemme kişi meýletin gatnaşypdyr. Her on maşgala aýratyn paý bölnüp berlipdir.

Şonuñ bilen bir wagtda Russlary ahala goýbermezlik üçün söw-eş hereketleri hem bellenýär. Berdimyrat Han Orazmämed Han Gurbanmyrat işani ýanya alyp,dört muñ atly,iki muñ hem pyýada goşun bilen Bendesiñ geçilgesine tarap ugraýar.Soñra bolsa pyýada goşuny Bendesende galdyryp, Berdimyrat Han bilen Dykma serdar Russ goşunlarnyñ öñünden çykmak üçün Hojagala gidýärler.Olar orta ýolda Russ Kazaklaryna gabat gelýärler.

Olara tarap ot açaýarlar.Emma aralyk ok ýeterden daş bolan soñ,olara hiç hilli zener ýetirip bilmeýärler.Russlar bolsa uzaga atýan ýarag bilen iki adamy öldürip,dokuzysyny hem ýaralaýarlar .Berdymyrat Han bilen Dykma serdar yzyna-Bendesene dola-nýar.Gaty çalt hereket etmek bilen Bendesendäki pyýada goşun hem alyp,şol gijäniñ özünde Börmä yza çekilýärler.

Börmede maslahat bolýar.Ähli ilaty Gökdepe galasyna ýygna- maly edýärler.Ilatyñ ol ýere göçmegine wagt berer ýaly,Tekeler-iñ goşuny iki günläp şol ýerde saklanýar.Mundanam başga şol

maslahatda ilatyñ gala ýygnamagyna wagt utmak maksady bilen Dykma serdar hem gyzylarbadyñ Sopy Hany boýun egip barýan adam hökmünde Russlaryñ arasyna ibermeli edýärler.

Söweşe ýolbaşçylyk etmäge Berdymyrat Hana doly hukuk berilýär.Ol 1879nji ýylyñ 28nji Awgustynda Lomakiniñ goşunlarnyñ hüjüme geçmeziniñ öñüsyrasynda ýygitleriñ arasynda aýlanyp,

olary söweşe ruhlandyrýar.Şol günki söweşde Berdymyrat Han öýniñ üstüne Russlaryñ top oky düşýär.onuñ aýaly çagalary hel- äk bolýarTop okunyñ bölegi Berdymyrat Hanyñ agasy Gurbanyñ kellesini alýar. Berdymyrat Hanyñ özi hem şol günki söweşde agyr ýaralanýar we üç günden soñ şol ýaradan wepat bolýar.

Ony gökdepe galasynyñ içindäki diñli depäniñ ileri ýanysynda ja ýlaýarlar onuñ mazary şu günler çenli saklanyp galypdyr.

Russlaryñ galanyñ üstüne çozanyny eşidip,Nurberdi Han hem Marydan gelýär.Nurberdi Han ogly Berdymyrat Hanyñ ölümini mertlik bilen boýun alypdyr.ol şeýle diýenmiş:

-Men oglumyñ ölenine şükür edýärin,sebäbi iliñ başyna şunuñ ýaly agyr gün düşüp,ýurt üçün gan dökülende,meniñ maşgalam-dan gan çykmadyk bolsa gynanardym.

Berdymyrat Han ýaşlygynda wepat bolanam bolsa,ol Gökdepe urşunyñ tahryhynda öçmez yz galdyrandyr.onuñ il arasyndaky at-abraýy uly bolupdyr.ony parasatlygy,batyrlygy üçün sylapdyrlar.

Garaoglan Han

Garaoglan Han 19nji asryñ birinji ýarymynda ahalda ýaşap geçen ady belli Hanlaryñ biridir.Ol häzirki Aşgabat etrapynyñ obalarnyñ birinde dogulýar.Tekeleriñ Togtamyş-wekil-ak wekil-garaýörme onbegi tiresinden bolup,onuñ atasyna Baba onbegi diýlipdir. Baba onbegi öz döwrünin gurpli,sözy diñlenýän adamlarnyñ

biri bolupdyr. Garaoglan Han bilen Nurberdi Han Anan onbegiñ neslinden bolansoñ,olar babadaşdyr.Şonuñ üçün Nurberdi garaoglan Hanyñ hem asda-kände terbiýesini alypsyr. Garaoglan Han ýañy adygyp ugran Nurberdiniñ ýaşdygyna garamazdan, birnäçe meselelerde onuñ bilen geñeşipdir we maslahatyna eýeripdir.

Garaoglan Han ýaşlykdan gözsüz batyrlygy,edermenligi bilen Tapawutlanýar.Ol şarlawuk,Tekegyrlan,bendesen,gireý

gyrgynlagy(Gyzylarbat urşy)ýaly ençeme söweşlere ýolbaşçylyk edipdir. 1728nji ýylda Eýran Şahsy Tekeleri we Ýemreleri Durandan Horasana göçürýär.Durana bolsa öz Dikmesini goýýar.19nji asryñ ortalarynda Tekeler bilen Ýemreliler birigip,Durany eýelemek üçün üç ýyllap söweşýärler.Bu söweşe Garaoglan Han baştutanlyk edip,uly ýeñiş gazanýar.Şondan soñ onuñ at-awazy bütün ahala dolýar.

Ol Oraz Han,Gowşut Han bilen ýakyndan aragatnaşyk saklaýar.

1846nji ýyylda Horasanly Salyr Hanyñ Eýran Şahsyna garşy eden gozgalañyna öz goşunlary bilen kömege barýar.Salyr Han Maşhat Söhrini eýelemek ugrundaky söweşlerine hem gatnaşýar .Döwürdeşleri Mollanepes,Ýagmyr şahyr dagy öz goşgularynda Garaoglan Hanyñ edermenligini we adalatlylygyny köp tary-plapdyrlar Ýagmyr şahyryñ bir goşgusynda oña degişli şeýle setirler bar:

Dostlar Kesearkaçda bir är döräpdir

Akly dänä,kämil käri Garaoglan .

Hak döwlet berendir bagty ýöräpdir

Tekeler iliniñ Hany Garaoglan

Garaoglan Hanyñ aradan çykan ýyly anyk belli däl,ýöne taryhy çeşmerniñ maglumatlaryna görä,1855-1856nji ýyllar bolmagy mümkinBaşga bir maglumatlara görä,1854nji ýylda Garaoglan Han Gowşut Handan öýkeläp giden Hojamşüküriñ jan penasy bolýar.Şonda Hojamşüküriñ yzyndan gelen töwellaçylaryñ arasynda Garaoglan Hanyñ öçlüsi Guwwat ýirik hem bar eken.Şol eýede ol Garaoglan Hany atyp öldürýär. Garaoglan Han Mary bilen Tejen aralygyndaky jojukly demir ýol duralgysynyñ günbatarynda jaýlanypdyr. Garaoglan Hanyñ ogly öweznepes serdaryñ nesilleri häzir aşgabat etrapynda Gämi obasynda ýaşaýar.

Garaoglan Han ýurdy kese eýrli basybaljylardan goramakda köp işleri bitiripdir,ol garyp ýa-da baý bolmagyna garamazdan,hemmelere deñ göz bilen garap,ýurdy adalatly dolandyrmaga çalyşypdyr.