Akmurat Gürgenli

Ma¦tımgulınıñ ömri we döredüjiligi hakında

Magtımgulı budır derdiñ,

Sahıbı gerek her ýurdiñ,

Îiýr zarbın görmeýän guwrdıñ,

Her murtı bir tiýre döner.

17-nji asırın soñlarında anık bolmadık belli bir senede, häzirki Garrı-gala we Marawa-depe etraplarında ”Giýñ-jaý” diýen bir ýerde Gökleñleriñ Gerkez tiýresinden beýik Ma¦tımgulınıñ 3-nji arkası Döwletmämet molla ýaÏapdır. Ondan takmıýnân 1654-nji ýılda Ma¦tımgulı diýen perzent dünýä iýnýär. Ömrüni a¦aç ýonma we ussaçılık iýÏleri bilen geçireni üçin, onuñ ”Ýonaçı” lakamı bolupdır,ol az-owlak Ïı¦ır hem aýdıpdır. Ìlmı, janı-teni bilen söýýän Ma¦tımgulı ýonaçı, garıýplık zerarlı mektebe gidip bilmän, barıp orta ýaÏlarında öýlenýär we ondan 1700-nji ýılda türkmen halkınıñ alım o¦lı Döwletmämet ”Azadı”,dünýä iýnýär.Döwletmämet ilkinji okuwnı obada tamamlap, ýokarı ılım almak üçin Hıwa gidýär we birnäçe ýıldan soñ ulı alım bolup, piýrlerinden ak pata alıp, Gerkeze öwürlip ol ýerde mektep açýar.

Garrı molladan ”Wa¦ız-elazad”,”Hekaýet-e Jaber we Ensar”, ”Monajat nama”, ”BehiýÏt nama”, Ïeýle-de öz golı bilen ýazıp, parasatlı o¦lı Ma¦tımgulının kämilleÏdirmegi bilen ”Muhteser”adlı diýni eser ýädigär galýar. Ma¦tımgulınıñ nebirelerinden bolan Ata iýÏanıñ aýıtmagına göra bu kitap 2-nji jahan söweÏi ýıllarında, Gılıç Kulınıñ Asrabatda gulluk edip ýören döwründe, Gerkezlerden amanat hökmünde alnıp, soñ AϦabada aÏırlan eken.

Döwletmämet ”Wa¦zılazat” eserinde dürli sojial gıýnçılıklara garap,ılım we düÏünjäñ ösmegini, ýoksullardan arka çıkılma¦ını, ýolların,köpürleiñ we akar ýaplarının abadlaÏma¦ını öñe sürýär. Ol bir goÏgusında Ïeýle diýär:

Halk üzre çün häkim olarsa bir är,

Adıl bile höküm eýlegeý leýl-o-nahar

Häkim olganlar jahanda adıl ola ,

Bezegeý är, özüni adlı bile.

Ýa-da baϦa bir ýerde:

Köñül içre owwal pikir eýlegil,

Parh edip, ýa¦Ïı, ýamanı söýlegil,

Ger ýaman bolarsa söz, ýum¦ıl dodak

Ýa¦Ïı bolsa, diýer sen onı ýa¦Ïırak.

Döwletmämediñ eseri köplenç ”Moýin-el morid” we ”Gutaatgı bilik” eserleriñ äheñinde aýdılıpdır.

Döwletmämediñ ýaÏaýıÏ we durmuÏı barada Ïeýle ma¦lumat bar:

Azadıñ, Orazgül adlı aýalından Abdılla, Muhommetsafa, Ma¦tımgulı, Seýit, Gahıýrgulı, Gulça, Zobeýde, Hurma we Orazgül dünýä iýnýär.

Abdılla bilen Muhommetsafa ýaÏ we¦tlarında Çowdurhan bilen, AhmatÏa Dürränä kömek bermek üçin söweÏe gidip, gaýdıp gelmeýärler. Ma¦tıngulı do¦anlarına ba¦Ïlap, ”bular gelmedi” diýen eligasiýasını döretýär.Döwletmämediñ Gahıýgulı diýen o¦lundan Garaja molla,Garja molladan Bürre molla,ondan Annagurban- ahun, ondan Nazarmämet iýÏan, ondan Annagurban iýÏan, ondan Gara- iýÏan, ondan Ma¦tımgulı häzir Türkmensähranıñ Jergelan böleginiñ Gerkez obasında ýasaýar. Hurmadan bolsa Ïahıýr Gurbandurdı Zelili dünýä iýnýär.

Döwletmämet Azadı 1760-nji ýıda panı dünýäden bakı dünýä göç etýär. Ma¦timgulı, ”Atamıñ” diýen goÏgusında bu waka barada Ïeýle diýipdir:

AltmiÏ ýaÏda, nowruz güni, Low ýılı,

Tusdı ajal, ýoluñ tutdı Atamıñ,

Bu dünýäniñ iýÏi belemiÏ belli,

Ömrüniñ tanabını kesdi Atamin.

Belli bolan ma¦lumatlara görä, türkmeniñ görnükli Ïahıýrı Ma¦timgulı 1733-nji ýılda ýa¦tı jahana iýnip, takmıýnan 1790-nji ýılda Marawa-depäniñ Aba-sarı diýen çeÏmäniñ kenarında aradan çıkıp, Ak-tokaýda atasınıñ ýanında jaýlanıpdır.

Ma¦timgulı baÏlangıç ılmı, atasından alýar, soñ bolsa iýl-günüñ ýardamı bilen Hiýwanın belli Îiýrgazıhan medersesine okuwa gitýär. Îahıýr ol ýerde üç ýıl okandan soñ, öz do¦duk diýrına gaýdıp gelýär. Käbir rowaýatlara göra Îahıýr Halajın Edris-baba medersesinde hem okan eken. Rowaýatlara göra, ol Buharada okap ýören döwründe, Siýriýeli türkmen Bahıýr oglı Nurıkäzim bilen tanÏıp, bilelikde Türküstanıñ köp ýelerini siýahat edip, Käbil üsti bilen Lahura çenli ziýarat edenmiÏler. Îahıýrın ilkinji guwat tapıp, gazal aýıtmaga baÏlamagı göýä 9 ýaÏında ”Turgul diýdiler” goÏgusı bilen baÏlanan eken.

Ma¦timgulının ýaÏan döwri-18-nji asır- türkmen halkının iñ bir galagowupli döwür hökmünde tarıh sahıýpalarına siñipdir. Bu ýa¦daý 1736-nji ýıldan soñ ýa¦nı NedirÏa özüni Eýranın Ïası hökmünde jar edenden soñ has-da çılÏırımlı bolýar. Nedir ta¦ta geçenden soñ guduzaçan ýalı goñÏı halklarıñ üstüne gan döküÏikli çozuÏlar etýär. Onuñ ganlı gılıjı Owganıstanda, Hindistanda we Türküstanda Ïowurdap, günäsiz oturan iýlatın üstünden iýnýär. Îol esasda Hiwa, Buhara hem tabıýn edilýär. Elbette Nediriñ ganlı ýörüÏleri türkmen halkının üstünden hem sawa geçmedi. Özüniñ siýası özbaÏdakli¦ını saklamak, türkmen halkı üçin ýeñil düÏmedi. Ma¦timgulı öz goÏgularında Nediriñ ganlı ýörüÏlerini berk tankıýt gamçısı astına alýar. Îahıýr, Îa bilen aldım-berdimli söweÏe giýrýär. Rowaýatlara görä, Ma¦timgulınıñ golýazmaları, Gızıl-baÏların Ïol talañçılıklı ýörüÏleri netijesinde ýok bolupdır.

Nedir Ïa, 1747-nji ýılda öldrülýär. Ol ölenden soñ gol astında bolan ýurtleri üstünde häkimiýet ýöretmek u¦runda ganlı göreÏ baÏlanýar. Îeýle göreÏleriñ netijesinde Owganıstanda Ahmat Dürräni özüni Îa diýip ı¦lan etýär we öz häkimiýetini berkitmek üçin

iki gezek hat üsti bilen türkmenlere ýüzlenýär. Eýranlı tarıhçı Saniý-et dowle öz ”Mätle-ol Ïämes”(Dañ Ïapagı) adlı eserinde- bu kitap daÏ basma görnüsünde Tehranda çap boldı- bu hatları getiripdir. Hatlar Gerkez han-begleriniñ adına ýazılıpdır. Çowdurhanıñ baÏ tutanlı¦ında Döwletmämediñ iki sanı ogulları Muhommetsafa bilen Abdılla, söweÏmäge gitýärler we gaýdıp gelmeýärler. Ma¦tımgulı Atasında ru¦sat diläp, do¦anlarınıñ gözlegine çıkmakçı bolýar, emma iki o¦lünın ýo¦una ýanan Azadı oña ru¦sat bermeýär. Îahıýr öz ”O¦lum-Azadım” goÏgusında bu hakda ýadlapdır.

Ma¦tımgulı,ýaÏlıgından daýzasınıñ gıýzı Meñlä aÏık bolýar. AýdılÏına göra Meñliniñ hakıkı adı Ýañıbeg bolup, Ma¦tımgulı ıÏık sırını iýle paÏ etmezlik üçin onı Meñli diýip a¦zaýar. Meñli(Ýañıbeg) Meded päliwanıñ gıýzı eken. Ma¦tımgulı, Hiýwada okap ýören döründe Meñliniñ ”Îiýhım Harpıga” berilýändigini eÏidip, Meñli bilen edilen ähdi-peýmanları ýadlap, ”Nowruzdan seni” diýen odlı setirleri ýazýar.

Rowaýatlara görä, Ïahıýr göýa uruÏda wepat bolan a¦asının aýalı öz ýeññesi bilen öýlenenmiÏ. Hakıkatdan bolsa, bu beýle bolup bilmez, sebäbi islam dininıñ ähli kadalarını oñat bilýän Döwletmämet, ölen ogulundan dolı habar gelýänça, onuñ maÏgalasiñı hiýç kime berip bilmez,uruÏda ýitenlerden bolsa habar-hatıýr bolmaýar. Ma¦tımgulı soñra Ak-gıýz bilen durmuÏ gurýar we bu öýlülikden Ibraýım bilen MollaBäbek emele gelýär, emme olar iýr dünýäden gaýıtýarlar.

Watançı Ïahıýr

” Magtımgulı...türkmen tiýreleriniñ hemmesi üçin deñ derejede gımmatlı görülýän we umumı milli Ïahıýr hasaplanýar”. Akademik A.Ý.Krimiski

Ma¦tımgulı öz döwrüniñ ulı akıldarı. Ol, döwrüñ sojial we siýası durmuÏına çuññur hem giýñ dünýä garaýıÏ bilen göz ýetiren Ïahsıýet. Munuñ Ïeýle digine Ïahıýrın bize miýras goýup giden ajaýıp setirleriniñ akıl sütünini emele getiren oýlanmalarına göz gezdirmek ýeterlikdir. Îahıýr, türkmen halkınıñ siýası durmuÏında ýüze çıkan a¦ır Ïertlerine çeper analiz bermek bilen bu ýa¦daýdan diýnma¦ıñ ýolunı a¦tarýar:

Musulmanlar gılıç goýsa biýr-biýrine

Döwlet dönüp, diýnlar nu¦sana gelgeý,

Zulum eýläp, biýr-biýrin salsa esire,

Pelek bu pikirden puÏmana gelgeý.

Biýr-biýrini çapmak, ermes ärlikden,

Bu iýÏ Ïeýtanıdır, belki körlükden,

A¦zalalık, aýraý iýli diýrilikden,

Döwlet dönüp, nobat duÏmana gelgeý.

Bu setirlerde öñr sürlen pikre, göniden-göni, beýik Ïahıýrıñ öz döwrüniñ siýası gurulÏını analizlamak netijesinde orta goýan jemgiýetçilik-siýası ähmiýetli açıÏı hökmünde baha bermek do¦rı bolar. Sebäbi Ma¦tımgula çenli, 18-nji asır türkmenleriñ jemgiýetçilik-siýası durmuÏını analizlap, Ïeýle do¦rı netiýjä gelen akıldarımız ýok diýseñ boljak. Îahıýr, türkmen halkınıñ siýası durmuÏda düÏen kıýn Ïertiniñ düýp sebäbini daÏardan abanıp gelýän howuplardan baÏga, tiýre-taýpaların arasındadakı a¦zalalıkdan görýär. Has takıkı, Ïahıýr, öz kalbını lerzana salan bu aýılıganç hakıkatı düýp-teýkarı bilen ýazgarýar. Ulı pähimdar, tiýre-taýpa duÏmançılı¦ınıñ möwç uran döründe munuñ türkmen halkınıñ ikbalında ýitmez ta¦ma bolup durandı¦ına aýdın göz ýetirýär:

Derdim bar, diýarımdan, döwrümden,

Haýır kaýsı, ıhsan kaýsı bilinmez.

Zalımlarıñ jepasından, jebrinden,

Ìslam kaýsı, iýman kaýsı bilinmez.

Hakıýkatdan hem öz do¦duk diýarının derdi, ýaÏan döwrüniñ derdi, hut Ïahıýrıñ öz derdi. Sebäbi Ma¦tımgulı öz ülkesiniñ, öz zamanasınıñ a¦ısını a¦lan Ïahıýr. Îonuñ üçin ol öz töwereginde görüp-eÏiden wakalarından, aldım-berdimli durmuÏ hadıýsalarından akıllı-baÏlı baÏ çıkarjak bolýar, halkın baÏına düÏen agır günlerden diýnma¦ıñ aladası bilen ýaÏaýar. Bu, elbette, Ïahıýra ýeñil düÏmeýär. Ol agır oýlaran soñ, özüniñ çıkalga tapman kösenýändigini, umıýtdan düÏüp aljıraýap oturýandıgıni-da giýzlemejek bolmaýar. Türkmen topragına daÏarkı duÏmanların talañçılıklı çözuÏlarınıñ dowam etýän döründe, tiýre-taýpaların özara oñıÏman, biýr-biýrini çapıp ýörmeginiñ hakıkatını Ïahıýr ölüm bilen deñeýär:

Istär elden çıka, döwlet humaýım,

Do¦a kılıp, döker bolduk ýaÏımız,

Dilegim duwÏ eýle gözel Allahım,

Ersgin boldi, gitdi, gızıl baÏımız.

GızılbaÏlarıñ ersgin almagı, Ïahıýrıñ liýriki gahrımanınıñ ruhı çökgünliginiñ düýp sebäbidir. Ol, duÏman ordasınıñ türkmen topragına ganlı toýnugınıñ düÏmezligi üçin giýje-gündiýz do¦a kılmaga, nalıÏlı dile¦ etmäge hem taýýar:

Hızır gezen çölde iýller ýaýılsın,

Ýurt benamız, gaýım bolsun,goýulsın,

Çille mes nerlermiz barça aýılsın,

Bir suprada eda bolsun aÏımız.

Ol, Ïeýlelik bilen türkmen tiýreleriniñ bir supranın daÏına e¦rilmegini arzuwlaýar:

Türkmenler ba¦lasa bir ýere biýli,

Guwradar Gulzomı, derýaý-e Niýli,

Teke,Ýomut,Gökleñ,Ýazır,Alili,

Bir döwlete gulluk etsek bäÏimiz.

Ýa-da

Hor galmasın puÏt der puÏtum,

Berkarar döwlet islärin.

Îahıýr öz öñe süren ideýasınıñ, türkmenler bir millet hökmünde ýaÏamalı ýa-da ýaÏamalı dälmi diýilýän haýhatlı döwür bilen ba¦lıdı¦ını nı¦taýar. Îoña görä, Ïahıýrıñ jandan sızdırıp gaýtalaýÏı ýalı, türkmen tiýre-taýpalarınıñ birligi. ”jan gerekmi, pıçak”- döwrüniñ öñe çıkaran talabı.

Ma¦tımgulınıñ, Kemalhan Owgan diýen adamsı, Ahmathan Dürräni bolmalı. Sebäp, ol döwürde ol, Eýranı, Îaýılarıñ kontrolı astından çıkarmaga kasam eden kiÏidi. Bu waka, Îaýı mezhebine eýerip, goñÏı ükelere talañçılılı ýörüÏ geçirýän ¦ızılbaÏların çım-pıtrak bolmak arzuwundan gelip çıkýar:

Ýomut, Gökleñ täsiýp edip özünden,

Çekse goÏun, öñi, ardı bilinmez.

Sı¦maý çıka deÏt-o- dahan düzünden,

Ýörän ýolı, gonan ýurdi bilinmez.

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Üçmün naýza bazı bardır nökerden,

Dörtmüñ pildarı bardır gala ýıkardan,

Teke, Salır ýörüÏ etse ýokardan,

Öñünde,çömüç, kesek, gerdi bilinmez.

Îahıýr, orta çıkaran durmuÏ hakıkatını paýhas eleginden geçirip, ol zamanasının betasıllıgı, asılzadalıkdan ileri tutýan döwür bolandıgı, ýa¦Ïılı¦ıñ e¦silip, ýamanlı¦ıñ möwç urup joÏýan, Piý¦ambar ornunda oturan gazilarıñ-da gara nebisleriniñ guluna öwrlüp para üçin el serýän, hatta diýndarların dünýä malı üçin öz diýnından el göterýän, gamçısından gan damýan zalımların zulmundan, garıýp-puharaıñ horlanýan, ejir çekýän, asılsız beglere dowran dolanıp, Ïumlık, haramılıgıñ artan zamanası bolandıgını we Ïol zamanıñ pessat bolanını ýazıp, ”panıdan, bakaýa gitmele” bolýandıgı üçin gussalı oýların girdabından çıkıp bilmeýär. Döwrüñ kemçiliklerini düzetmek üçin, Ïahıýr çäre a¦tarýar:

Bakıñ bu eýýamı, görün gerdiÏi,

Pahıýra zulum etmek, zalımıñ iýÏi.

Hak ýolunda dogrı gezen derwüÏı,

Goýmadılar, öz halına ýatmaga.

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Ýüregim sabırdan gitdi,karardan,

Ýaman iýÏdir, bo¦az bolmak, är, ärden,

Biýzara gelip men Ïeýle diýardan,

Jür bolup men baÏım alıp gitmäge.

Milli Ïahıýr we siýası talaplar

”Magtımgulı sözle herne bileniñ,

Özüñe kemlik bil aýıtman öleniñ,

TaraÏlap Ïa¦latgın köñle geleniñ,

Senden soñkılara ýädigär bolar”.

Sözümiziñ baÏında belläp geçiÏimiz ýalı, milli Ïahıýrimızıñ edebi miýrasını öwrenmek barıp Türkmenistan jemhuriýeti gurlan ýıllardan ýa¦nı barıp1924-nji ýıldan bäri iýzi giderli dowam edip gelýäär.Îol ilkinji ýıllarda Ïahıýrıñ diñe iýl-güni wasp etýän goÏgularını çap edip, baÏga temalı goÏgular ünsden düÏrüldi. Muña Ïol wagıtlar ýörgünli bolan siýasat güýçli täsir etdi. Insankärçilik düzgüni wada berýän kommunistlar, milli Ïahıýrımızıñ milli duýguları ösdürýän goÏgularını öwrenýän we öwretýän alımlarıñ erkana ýaÏamagna ýol berip bilmediler, oları ıýzarlap baÏladılar.

1941-nji ýılda ýazuw hat, Latından rusça üýtgedilenden soñ, durabara arap hatı unudılıp baÏlandı. Magtımgülı Ïınaslarmız rus hatı esasında taýýarlanan tekstleri öwrenip we öwredip geldiler. Bu ýagdaý bir näçe kıýnçılıklara alıp geldi:

I.Îahıýrıñ adına toplanan ähli golýazmalar arap hatında, elbette, arap hatı, arap-pars dilini bilmezden Magtımgülını tamak mümkin däl.

II.Dolı analiz etmezden baÏga klasik Ïahıýrların goÏgularını Magtımgula berildi.

III.Ors hatı bilen, arapça ýazılan gadımı tekstleri göçürmek we esasan arap sözlerini , rus hatı bilen dolı ýazıp bolmaýar.Îol esasda bir topar sözler ýalñıÏ ýazılıp, iýl arasında ýaýradı.

IV. Kommunistik ideologiýasınıñ türkmen gulları, Magtımgulınıñ adına bir näçe ýasama goÏgular düzüp berdiler we Ïahıýrıñ eserlerini galplaÏdırdılar.

Sözümiz gurak bolmaz ýalı, kä bir mısalları alıp göreýliñ:

”Ajap guran gerekmes, azan gerekmes.”

Gerekmes goÏgudan

”Diýerler har Dejjal jahana geler,

Ne,ajap nakıldır, kim onı biler.”

Jeñ sesin añsa

Magtımgulı ýalı din alımından heý-de Ïeýle sözler çıkarmı ?

Ýa-da

”Pelek sen hem bir dem aman eýlegil,

Biz nadan ýesire döwran eýlegil.”

iýl geçer

”Magtımgulı gaýra çekgil özüñi,

Anık bil, oýarlar gözüñi,

Diñlän ýokdır, zaýa kılma sözüñi

Indi senden habar alan bolmadı.”

Zaman bolmadı

”Nadan menem, düÏdüm pelek tpruna,

Çoh garaÏdım, ajap eýýam gelmedi.”

Ýa-da

”Hak sözüne ınanmazdım men daýım,

Hijrandan tutupdır kerwön saraýım.”

Baradır

Ýa-da

”Magtımgulı ýarıýmadım,

Perzent pohun arıtmadım.”

SoýüÏ bile

Ýa-da

”Gözi nergis, boýı ÏemÏat,

Kirpikleri misli polad.”

Güle meñzär

Heý-de Magtımgulı ýalı dile baý Ïahıýr Ïeýle meñzetmelerden peýdalanarmı?

Ýa-da

” Arıp bolup, mest bolupdır tilkiler

Magtımgulı çaÏıp, lala dönüpdir.”

Bil indi

Iýl sözüne ınandım men ýazıklı biýçäre

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Gözel alsañ arıplara gulak goý

Biýr-biýrine zor bilen baglanýan beýitleri alıp göreýliñ:

”Dag baÏının dumanı bar,

Her bagıñ bagbanı bar,

Adam oglı zenanı bar,

Gözüm düÏmer ol jenana.”

Bu dahana

Ýa-da

”Gökleñ içre bir özüm,

Galıp men arman bilen.”

Magtımgulı hiýç mahal menlik satan Ïahıýr däldir.

Howa. Bular ýalı mısallardan getirseñ getirip oturmalı. Beýle ýalñıÏları düzletmek üçin ýörüte ılmı ýıgnak we akademik konferensiýalar geçirmeli. Ýöne, gıýnansagam, milli Ïahıýrımız hakında edilýän galplıklar bu günler baÏga görnüÏde dowam etýär. Ol-da Şöwrewi döwründe dini mazmunlı goÏgularıñ çap bolmagına ru¦sat berilmäni üçin, bu günler dogrı galbırdan geçirilmän, käbir dini goÏguları Ïahıýrın adına berilän halatı hem duwÏ gelinmäni oturlanok. Hakıkı magtımgulı Ïınaslar, Ïahıýrıñ goÏgı stilleri bilen tanıÏ bolmaga wagıt bolandır diýip oýetýäris.

Milli Ïahıýrımız Magtımgulı hakında bolan ýalñıÏlar diñe onüñ goÏgları bilen çäklenmän, eýsem Ïahıýrın hatta ýüz keÏbine hem ýetipdir. Barıp 40-nji ýıllarda Türkmenistanıñ belli suwratkeÏi Aýhan Hajıýev tarapından çekilen suwratda, Ïahıýrıñ baÏına çür telpek geýdirilýär. Dogurdanam türkmenlerde Ïeýle telpek bolupdırmı, ýo¦sa, Hurasan Kürtlerine mahsus baÏ börükmi?

Beýle galplıklara çıdap bilmedik ça¦daÏ Ïahıýrımız Dañatar ýürek nalasını Ïeýle beýan edipdir:

Her kim Piragıda özün görmän.

Pıragıda, Pıragını görmeli.

Pıragın ýerine özi sözlemän,

Pıragıýñ özüne söz bermeli.

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Pıragıdan proletaria bolarmı,

BaÏına çür telpek geýdirmek bilen

Magtımgulı, Maksim Görki de bolmaz

Diýmedik sözlerini diýdirmek bilen

Terki dünýä ruhanı-da däldir ol

Uýmadık ýoluna uýdırmak bilen

Magtımgulı, diñe, Magtımgulıdır,

Magtimgulıgına örän uludır.”

Peýdalanılan çeÏmeler:

1. Alehander Jhodzko. Spejimens of the popular poetrý of Persia.

Harrison & jo printers. 1864 London

2. Dañatar. Salam Pıragı. Berlin 1991.

3. Miýrniýa. S. Deregezde ýaÏýan iýlat.MaÏat. 1982

4. Bastani Parizi. HeÏel-heft. 2-nji göýberiÏ. Novin neÏriýatı.Tehran

1989. Sahıpa. 349

5. Ýüsüp Azmun. Magtımgulı kim? Inglis dilinde.

6.Almaz Ýazberdi.Biblioteçno-bibliografiçeskoýe. AÏgabat. Ilım 1988

7. Makalada a¦zalan dürli çeÏmeler we artikeller.