Parçalanan Toprak

Ýa-da

9-nji Desember tragediýasy

Taýýarlan: A. Gürgenli

Bu işiñ zähmeti ilimiziñ merdana ogullarınıñ

ýagty hatıralarına bagışlanýar.

Gaýra, gaýrada galdı,

Oklar ýarada galdı,

Biziñ bilen deñ-duwÏlar,

Bizden gaýrada galdı.

Läleden

19-nji asırın 2-nji ýarimi, 20-nji asırıñ baÏlarında dörän Ïertler halkımızıñ tarıhında kesgiytleýji rol oýnap, türkmenleriñ siýası durmuÏında öz ajı ta¦masını galdırıp gelýär. Îol galagowuplı ýıllarda daÏardan abanan howuplar we basıbaljı güýçler milletimiziñ täleýini gara ýazıpdırlar. Îol elhenç, Ïuwm wakalarıñ biyrisi-de 1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinde Iran-Rus döwletleri arasında ba¦laÏılan bir Ïert-nama esasında topragımızıñ iki para edilmegidir. Îeylelik bilen Etrek.Gürgen türkmenleri Iraniň häkimiyeti astına berlip, biraz soñ Za-Kaspi(Hazar ötesi) oblest diylip adlandırlan häzirki Türkmenistan jemhuriyeti bolsa orslarıñ gazigina örklenyär. Bu siyası wakanıñ düyp sebäni düÏünmek üçin bir-az tarıhıñ sahıypalarına göz aylaylıñ.

20-nji asırıñ baÏlanmagı bilen koloniyalistik siyasatları esasında ezilen halklarıñ milli azat-ediÏ hereketleri barha möwç alıp baÏlayar. Latın Amerikadan Hıtaya, Afrikadan Irlanda jenli Inglisleriñ, Fransuzlarıñ, Spanyollarıñ we Portegeslarıñ garÏısına ulı möçberde göreÏ baÏlanyar. Angelyanıñ Mençester mata önderyän fabrikları Hindistan pa¦tasınıñ talanmagı bahasına ayak üstünde duryardı, olar Hitayıñ Îanghay we Hung-kong yalı söwda merkezlerini hem öz kontrollarında saklap gelyärdiler. Inglisler Iraniň nebidini hem talap, yurdiñ siyası ıkbalında belli derejede öz täsirlerini yetiryärdiler.

Orsyediñ tezarı Puter 1-njiniñ wesiyeti boyunça, orslar Kafgazı, Türküstanı we Hindistanı ele geçirip, Inglisleri bu yerden kowup çıkarmalıdılar. Iki güyçli döwletiñ bu aldım-berdimli söweÏinde türk halkı-Ïol sandan türkmenler gatı horlanyarlar, toprakları basılıp alınyar we parça-parça edilyär.(Puteriñ wesyetiniñ dolı mazmunını goÏmaça bölüminde getirdik).

Bu döwürde türkmenler özbaÏdaklık ugrundakı göreÏlerini barha yaybañlandırıp, birnäçe gezek Astrabat goÏunını hem-de orsların AÏır-adadakı harbı merkezini hüjüm astına alyarlar.

“1836-nji yılda Iran döwleti türkmenleriñ gozgalañlarıñı basıp yatırmak üçin orslardan iki sanı uruÏ gämi bilen 15 günüñ içinde KümüÏ-depäni topa tutmagını hayıÏ etyär(Türkmençay Ïert-naması esasında Iraniň harbı gämileri Hazar deñizine girmegi gadagan edilipdi). Iraniň goÏun baÏlıgı ÄrdeÏir mürze KümüÏ-depeli Kıyat hanıñ gozgalañını basıp yatırmak üçin Gürgene goÏun sürüpdi we bu gämiler bolsa Ïol yörüÏe yardam üçin çagırlıpdı.Orslar, Iraniň hayıÏını yerine yetirmek üçin iki sanı uruÏ gämini Esengula tarap yollayar.”(1)

KümüÏ-depeli Jafarbaylarıñ baÏtutanı “Aga han” Inglis diplomatı Jharlez.F.Mekenzi bilen duÏuÏanda oña Astrabatlı Îayılarıñ ahunı molla Reza, türkmenleriñ garÏısına dini söweÏ“Jahah“ ı¦lan edip, birnäçe gezek Astrabat goÏunınıñ Etrek-Gürgene tarap sürülmegini planlaÏdırıpdır.(2)

Orslar Hazar deñziniñ gündogarını, Esengulı, Çeleken we Gızıl-suwı basıp alanlarından soñ, Köpet-da¦ etegi bilen Mara tarap süyÏmegi planlaÏdıryarlar. Türkmenler öz-erkinliklerini goramak üçin hem orslar hem-de Iranlılar we olara yardam beryän Inglisler bilen göreÏmäge mejbur bolyarlar. Inglis diplomatı Mekenzi, Irandakı ors konsulı Lijharov bilen geçiren duÏuÏıgını Ïeyle yatlayar:“ Lijharov, Esengulı we KümüÏ-depe-de harbı karargahlar salıp, näçe gezek KümüÏ-depäni topa tutupdırlar. Türkmenleriñ gozgalañını basıp yatırmak üçin men konsula, ors eskerlerine partizanlık orÏ taktikasını öwretmägi we barikadalarıñ köpräk salınmagını maslahat berdim”.(3)

Iraniň goÏunında harbı mugallım bolup iyÏlän Fransuzlı general Bohler, KümüÏ-depeden, Tehrana Ïeyle rapport beripdir:“ Ilki bilen türkmenlere duwz we nebit söwdasını etmegini gadagan edip, bu harıytları öz elimize geçirmeli. 2-njiden bolsa köp sanlı türkmenleri Iraniň pars oturumlı welayatlarına göçrüp, türkmen topragına parsları getirmeli we olarıñ arasında biyr-biyri bilen öylenmegi rowaçlandırmalı”.(4)

Îujagaz tarıhı faktlardan belli bolÏuna görä, Ïol wagtıñ ulı döwletleri diñe milli baylıgımızı talamak bilen çäklenmän, eysem olar bizi düyp-türÏegimiz bilen yok etmegiñ ugruna çıkanmıÏlar.

Inglis diplomatı Mekenziniñ yazmagına göra Baklanda göçüp gelenYomutlar,Astrabad häkimi Japargulı handan oturmaga yurt hem malları örmäge meydan sorayarlar, häkim olara Ak-galanıñ töwereginde oyurmaga ru¦sat beryär.Türkmenler ol yerde yaÏap, maldarçılık hem-de ekerançılık edip baÏlayarlar. Iran hökümeti türkmenleri berk kontrol astına almak maksadı bilen, oları barıp Säfäviytler döwründen bäri harbı gala üçin hayırlanıp gelyän Ak-gala göçürmegi yüregine düwyär. Yomutlarıñ hanı Göki han ekilen yeriñ hasılını yı¦namaga porsat dileyär, häkim türkmenleriñ hayıÏına gulak asman 3 gezek ulı goÏun toparı bilen olarıñ üstüne hüjüm etyär. 1-nji çozuÏda ıyzına serpikdirlen Iran goÏunı, bu gezek 4müñ sanı atlı yara¦lı goÏun, 6 sanı pilomut we top yaragı bilen topulyarlar. Yomut, Gökleñ halkı bir bolup, 7 günläp goÏunıñ öñünde tap getiryärler, Iran goÏunından näçe yüz sanı esker bilen 15-20 sanı komandiri heläk bolyar.(5)

Iran döwleti öz basbaljılık siyasatınıñ dowamında ençeme gezek Garrı-gala, Sara¦ta, Tejene we Mara goÏun süryär. Halkımız olarıñ Ïuwm siyasatlarının öñünde berk duryarlar, emma uruÏ nıdama üstünlikli gutarmayar. Misal üçin 1877-nji yılda Hurasan häkimi Abbas mürze Sara¦ıt galasında asuwda oturan Salır türkmenleriñ üstüne çozup, galanı öz erkine geçirmegi niyet etyär. Onuñ esası maksadı Marı türkmenlerine haybat atmakdan ıbaratdı. Galada takmıyn 10 müñe golay iylat yaÏayardı. Galanıñ 5 müñ sanı batır yigidi ”GuÏgı” türkmenleriniñ yardamı bilen Iranlılarıñ öñünde duryarlar. Orslar bu porsatdan peydalanıp, Türküstanı gol astına geçirmek maksadı bilen Hıwa goÏun süryär.Hıwa hanı Mämedemin han täjini gutarmak üçin Iran döwleti bilen ılalaÏıga giyrip, Gızıl-arbat we Gara-gumıñ içinden araçäk belläp, oları Iraniň erkinde durmagını kabul etyär. Ol Ïeylelik bilen Iranlılar bu yerlere çozan mahalları, türkmenlerden arka çıkmajakdıgını boyun alyar.(6). Abas mürzäñ yörüÏleri netiyjesinde 3 müñe golay türkmen esiyr düÏüp MaÏada äkidilyär. Esiyr düÏen türkmenleri gıÏıñ añzagında aç-yalañaç köçelerde entityärler, olarıñ ölüm halında köçede serrelÏip yatanına hatta Inglis iylçisi G.Friseriñ rehmi iynip, birnäçesine baha töläp, azat etyär.(7)

1863-nji yılda Iran goÏunı Mara tarap hüjüme geçyär. Inglis diplomatı Arthur.K.Yeytiñ ayıtmagına görä Ïol yılın ¦urban ayında Tejenden aÏan 40 müñ sanı Iran goÏunundan diñe 8müñ sanısı MaÏada dolanıp bilipdirler, galanları bolsa GowÏut handır Nurberdi hanıñ yolbaÏçılıgındakı söweÏleri netijesinde heläk bolyarlar.(8) BaÏga bir ınglis diplomatı Grant Watsonıñ bellegine görä Iraniň baÏ weziyri Hajı mürze Hasan han Sepehsalar mekirlik bilen Marı türkmenlerini Irana rayat etmek üçin giyzlinlikde Mara iylçi yollayar hem-de 20 sanı türkmen yaÏullarını Tehrana çagıryar. Olar Tehranda Irana rayat bolmak hakındakı bir Ïert-nama gol çekmeli bolanlarında, Ors ilyçisi bu iyÏden habardar bolup, oña garÏi bolyar. Îeyle-de bu diplomat Abbas mürzäñ ganlı yörüÏi hakında öwgüli sözler ayıtyar:” Abbas mürzäñ ınanÏına görä türkmenler yalı basmaçılar medeniyetlı halklarıñ aralarında bolyan urÏ kadalarına däl, oları baÏardıkça öldürmeli”.(9)

Watsonıñ bu sözleri Amerikanlılarıñ Hollywoud-da yasayan filmlerini yadıña salyar. Ol filmlerde Amerikan artistları Gizıl derileri yok etmek ugrunda ”jan ayaman alada” etyärler.

Basıbaljılar öz Ïuwm siyasatlarını amala aÏırmak üçin halkımıza esas-sız töhmet urup, oları basmaçılıkda garalayarlar. Göyä türkmenler Hurasandan esiyr alıp, oları Hıwadır Buhara bazarlarında gul edip satyan ekenler. Beyle töhmetleri Iraniň öz tarıhçıları hem esas-sız bilyärler, bu barada birnäçe tarıhı faktlara göz gezdireyliñ:

Iraniň baÏ weziyri Ga-em mIkam bilen goÏun baÏlıgı Emir nızamıñ arasındakı hat alÏıkda, Sara¦ıt gala yörüÏi hakında Ïeyle maglumat bar:” Türkmenlerden köp olja ele geçdi, 2000 sanı at, 150 müñ goyun hem düye, köp mukdarda kümüÏ-Ïay, Ïal, halı, palas we 7 müñe golay esiyr aldık...”(10)

Inglisli Games Moryeniñ yazmagına görä hökümetiñ diñe Hurasandan 200 müñ tümen salgıt yıgnapdır. Beyle zuluma çıdamadık halk ayak aldıgından gaçıp, Hıwadır Buhara sıgınyarlar, häkimler bolsa öz kiyselerini doldurmak üçin”türkmenler çozdular, Hurasan talandı...” diyip Tehrana yalan rapportlar yollayarlar.(11) Iraniň baÏ weziyrliginiñ gündeliginde bu barada Ïeyle maglumat bar:” haysı yıl Hurasan häkimi türkmenleriñ çozuÏı hakında rapport bermändir, geçen yıl göyä 12 müñ adam Hurasandan äkidilen eken. Bularıñ barısı oba arçınlarından biyzara gelip özleri türkmenlere tarap gidipdirler”(12).Iraniň Ïol wagıtkı daÏarı iyÏler weziyri mejlisde eden bir çıkıÏında “diñe türkmenler däl-de eysem biziñ tarapımızdanam esiyr getirilyär”diyip ıkrar edipdir(13).Yene-de Ïol a¦zalan gündelikde berilen maglümata görä, Hurasana esiyr äkidilen türkmenleriñ ıkbalı hakında Ïeyle habar berlipdir:“ Abbas mürze, golı baglı bu esiyrleri, elleri gılıçlı täsiypkeÏ Ïaylara tapÏırıp, oları dogram-dogram etdiryär.

Yeke Iran hökümeti däl-de Rus hökümeti hem barıp 1873-nji yıldan bäri ıyzıgiderli halkımızıñ baÏına oyunlar gurap, oları ezip gelyär. General Kaufmanıñ 1873-nji yılınıñ 10-njı June ayında Hıwa türkmenlerini elhenç öldürÏi, 1878-nji yılın soñlarında Ermeni asıllı general Lazariyan(Lazarov), general- Skobeleviñ 1881-nji yılıñ 12-nji Yanvarında Gök-depede azından 30 müñe golay halkımizı gırÏı we ondan soñra 1-nji jahan söweÏi yıllarında, kommunist gozgalañı yıllarında, içeri uruÏ diylip adlandırlan yıllarda,Irza Ïadır Stalınıñ soy gırımı yıllarında, 2-nji jahan söweÏi yıllarında... bulardan mısallardır.

Orslarıñ Gök-depe,Iranlılar bilen ortak iyÏ alıp barmagı we her iki döwletiñ biyrigip, milletimizi yok etmekleri hakında köp sanlı arkiv materiallar Ïayatlık etyär, bu barada yörüte bir iyÏ yazmalı.

Gök-depe galası zabt edilenden 11 ay soñ Iran, Rus döwletleri 1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinde elhenç bir Ïert-nama esasında türkmen topragını öz aralarında paylaÏyarlar. Iraniň arkiv materiallarında baglaÏılan bu Ïert-nama ”baslıp alnan yerleri paylaÏmak hakındakı Ahal Ïernaması” diyip adlandırlıpdır.(14)

Basılıp alnan türkmen topragınıñ

parçalanmagı hakındakı

Iran-Rus Ïertnaması

1881-nji yılıñ 9-nji Deseberinde/1299-nji Hijri yılıñ baÏ- ayınıñ 29-ında Iran tarapından daÏarı iyÏler weziyri mürze- Sayit han Motemen-elmolk, Orslar tarapından bolsa yörüte bellenen iylçi Ivan Zinoviyev basılıp alnan türkmen topragında araçäk bellemek hakındakı Ïert-nama gol çekyärler. Îeyle-de bu Ïert-namanıñ maddalarını dolı yerine yetirmek maksadı bilen 1894-nji yılıñ 9-nji Novemberinde AÏgabada gelen Iran wekiyli Muhommetsadık han Emiyr Tümen, Rus wekilleri bilen duÏuÏıp, bir ılalaÏıga gol goyyarlar.Iraniň arkiv materiallarında saklanyan bu tarıhı dokumentde 1881-nji yılın 9-nji Desemberinde gelnen ılalaÏık esasında Ruslar bilen Iranlılar topragımızı Ïeyle paylaÏyarlar:

1-nji madda- Hazar deñziniñ gündogarıda Iran-Rus

araçägi Ïeyle kesgiytlenyär:

Esengulıdan Çata çenli Eterk akarı araçägiñ belligidir, Çatdan demirgazık-gündogara tarap, araçäk ugrı Soñi-dagı hem Se¦rem-dagından geçip,demirgazıkda Çükgän galasında Çendir akarına barıp yeter. Bu yerden demirgazıkda Çendir bilen Sumbar akarlarının arasındakı daglara dogürlanıp, gündogara tarap, Ïol dagları iyzarlap,, Sumbara tarap gidip, Sumbar bilen Aji-akyan akarınıñ biyrigyän yerine barıp yeter. Bu yerden gündogara ta Dayna metjiydiniñ harabalarına çenli araçäk, Sumbarıñ deryası bolar. Daynadan Köpet-daga çenli içeri tarap uzanan bir yol araçäk belligidir.

Bu yerden, araçäkbelligi Köpet-dagıñ yanı bilen siyrıgıp,günorta-gündogara tarap uzar, Germap deresine yetmänkä günorta tarapa aylanıp, Sumbar bilen Germap arasındakı dagların örküjünden geçip, günorta-gündogara tarap uzanıp, Meysene we Çöp-best daglarnın üstünden aÏıp,Robatıñ1,06 KM demirgazıgında Germapdan Robata baryan yola biyrigyär.Bu yerden araçäk belligi dagların örküjünden aÏıp, Dalança dagınıñ örküjünden hem geçip, Hayrabad galasınıñ demirgazıgından geçip, demirgazık-gündogarda Gök-gaytal golayına yetip, ondan Pöwriyze akarlarınıñ gözbaÏina gönükdürlip,ol yeri, Pöwriyze obasınıñ demirgazıgında kesyär.Bu yerden dmirgazık-gündogarda araçäk belligi günortalıkda yerleÏen AÏgabat-Pöwriyze arasında yerleÏen daglarıñ örküjüne ugrukdırlyar. Araçäk belligi bu yerden aÏıp, gündogara tarap uzanıp, Aslama-dagınıñ iñ demirgazık belentliginden geçip,günorta-gündogarlıkda bu dagdan aÏıp, Kelete-çınar obasınıñ demirgazıgından aylanıp, Ziyrkuh bilen Gızıl-dagıñ çatılıÏyan yerine barıp yetyär. Bu yerden araçäk belligi günorta-gündogarlıkda Ziyrkuh dagınıñ örküjünden geçirlip, Baba-durmaz akarınıñ geçyän deresine barıp yetyär. Bu yere barıp yetenden soñ demirgazıga tarap uzanıp,Baba-durmaz galası gündorgarında galmak Ïerti bilen, Gäwürs-Lutof-abad arasındakı yola barıp yetyär.

2-nji Madda:

Her iki döwletiñ bellenjek yörüte wekiylleri, bellenen araçäkde bellikler oturtmak üçin araçäge barıp edil bellenip geçilÏi yalı nIÏanalar oturdarlar. Bu iyÏiñ wagtı we her iki döwletiñ kommiserleriñ duÏuÏjak yeri belli edilmeli.

3-nji madda:

Germap we Gulgulap obaları, Türkmenistan jülgesinı suwaryan akarnıñ demirgazıgında yerleÏyänleri üçin, Iran döwleti bir yılıñ möhletinde bu obaları boÏaldar. Iran bu möhletiñ içinde öz rayatlarını alıp gider, Rus döwleti boÏaldılan obalara türkmen göçüp gelmegini gadagan edip, ol yerlerde harbı bena salmaz.

4-nji madda:

Türkmenistanı suwaryan Pöwriyze we beyleki akarlarıñ gözbaÏınıñ Iranda bolanı üçin, Iran döwleti bu akarlarıñ kenarında täze obalarıñ benna edilmegini gadagan edip, ekiÏ meydanlarını köpeltmän, özlerine gerek bolan suwlardan köp mukdar almajakdıklarını boyun alyarlar.

5-ni madda:

Türkmenistan bilen Hurasan arasında söwda meselesiniñ ösmegi üçin her iki döwlet gatnaw yolları abadanlaÏdırmak ugrunda bir karar almalı.

6-nji madda:

Iran döwleti Astrabad we Hurasan etrabından her hil yaragıñ yurt daÏına çıkarılmagınıñ öñüni alar, Ïeyle-de Iran çägine düÏen türkmenlere ok-yarag yetmeginiñ öñüni alar. Iran döwletiniñ bellän serhet gawulları bu hakda orsyet tarapından ugrın yarag söwdasını etyän adamlarıñ öñüni almak ugrunda etyän aladaları bilen ortak iyÏ alıp bararlar.

7-nji madda:

Bu Ïert-namanıñ maddalarınıñ dolı yerine yetirilmegi we serhediñ golayında yaÏayan türkmenleriñ hereketlerini kontrol etmel üçin, Orsyet döwleti, Iran serhedine garawul bellemäge haklıdır. Bellenen kiÏiler, basılıp alnan topraklarda asuwdalıgı goramaga iki döwlet tarapından dolı ı¦tıyarlıdırlar.

8-nji madda:

Gelnen bütin kararlar we ılalaÏigıñ Ïertleri öz güyjünde saklanyar.

9-nji madda:

Bu Ïert-nama iki nusgada yazlıp, iki döwletiñ weziyrleriniñ golı we möherleri baslıp, Orsyet we Iran patıÏaları tarapından tassıklanar. Tassıklanan Ïert-nama 4 ayın-hatta ondanam çaltrak wagıtda- Tehranda her iki döwletiñ weziyrleriñ arasında çalÏırlar.

Tehran: 9 Desember 1881 22 Mäherrem 1299

Zinoviye - golı

Mürze Sayid han - golı

Bu Ïert-namanıñ 2-nji maddasını yerine yetirmek üçin 1885-nji yılıñ April ayında iki döwlet arasında bir protokle gol goylup, Baba-durmaz galasınıñ harabalıgından tä Esengulı aylagı aralıgındakı araçäge bellik oturtmak üçin Iran tarapından Suleyman han Sahipihtiyar we Orsyet tapından bolsa polkovnik Nikolay Kormin Garabayev bellenyär. Îeyle-de ÇekiÏlerde gol çekilen bir ılalaÏıkda Etrek akarınıñ aÏakı akımından tä Esengulı aylagı arasındakı araçäge bellik oturtmak üçin Irandan polkovnik-inginyer mürze Ali-eÏref han, Rus kommiserleri bilen duÏuÏyar we araçägiñ geografik kartası 1:84000 möçberinde çızılyar.

Araçäk hakında baglaÏılan protokollarıñ dowamında Pöwriyze we Hasar hakında üçin 1893-nji yılıñ 27-nji Mayında Tehranda BaÏ weziyr mürze Alı-asgar han Eminolsoltan bilen orsyediñ dolı ı¦tıyarlı iylçisi Potzov bir ılalaÏıga gol goyyarlarIlalaÏıkda Ïu maddalar yerleÏdirlipdir:

1-nji madda:

Iran patıÏası özi hem-de miyrasdüÏerleri tarapından serhet gırasındakı Pöwriyze obasını we 1881-nji yılda ılalaÏilan yerleri, serher dagından ”Biyz” derä çenli uzayan toprakları, alıhezretler Ors patıÏasınıñ erkine beryär. Îeylelik bilen 1881-nji yılda gelnen ılalaÏıgıñ bu yerlere degiÏli madası yatırlıp, beyleki maddalar el degrilmän saklanyar.

2-nji madda:

Alıhezert Orsyet patıÏası özi hem-de miyrasdüÏerleri tarapından Hasar obası hem-de onuñ töweregindäki Hasar we Îilgan akarlarını, obanıñ gündogarındakı degirmene çenli tä obanıñ ileri yüzündäki Zeññanlı töweregini Irana beryär.

3-nji madda: IlalaÏıgıñ bu maddası Azarbayjan serhedine

degiÏli bolanı üçin beyan etmedik.

4-nji madda:

Iki döwlet tarapından bellenen wekiyller Pöwriyze we Hasar etrabınıñ araçägi ol yere barıp dolı we dogrı bellemeli, almalı yerleri alıp, bermeli yerleri berip, serhet belligini oturtmalıdırlar.

5-nji madda:

1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinden, gündogara tarap, basılıp alanan topraklarıñ Rus-Iran araçägi Ïeyle kesgiytlenyär:

Araçäk belligi Baba-durmazdan, Ziyrkuh-dagınıñ örküjünden geçip, günorta-gündogarda Hayır-abad obasına gönükdürlip, oña yetmänkä, Durun deresiniñ çep kenarından geçip, Mir galasınıñ gayra yüzünden aylanıp, Durun akarınıñ sag yanını siyrıp, Gökleñ we Îor-gala obalarından geçip,gayrak aylanıp, Lotef-abadıñ aÏak we gayra tarapından we Küren obasınıñ ileri yüzünden aylanyar. Soñ, günorta-gündogarda Îilgan obasını aylanıp, günorta tarapa aylanıp, Îilgan we Mäne obalarınıñ ortarasından geçip, HoÏaba belentliklerine çenli dowam yetip, Îilgan obasınıñ daÏından aylanyar. Araçäk belligi bu yerde Ïeyle kesgiytlenyär: ilki Hasar-Îilgan akarlarınıñ gıralarından geçip, soñ Ïol akarlarıñ sol kenarına barıp yetip, günorta-günbatarda ulı gädigiñ arası bilen günortalıkda Zeññanlı çayına yetiÏyär we 3 KM geçip, Gozgan obasından, günorta-gündogara tarap çekilyär Etek obalarının iñ ileri tarapından geçip, Tejen deresine tarap uzanyar, soñ serhet belligi gündogarda Tejen deresinden, günortalıga aylanıp, GowÏut galasınıñ harabalıgından, Tejen deryasına barıp yetyär we ol yerden Owganıstanıñ serhedi bolan Zulpıkara barıp yetyär. Agzalan yerleri alıp, berilenden soñ, iki döwletiñ kommiserleri serhet belliklerini araçäge barıp oturdarlar.

6-nji madda:

Îu ılalaÏigıñ iki döwlet weziyrleri aralarında gol çekilenden bir yıla çenli Iran, Rus döwletleri Pöwriyze we Hasar obalarının iylatını boÏadıp, oları degiÏli bolan yurde bereler. Her iki döwlet agzalan obalarda harbı galalar bena etmeli däl we ol yerlere türkmen göçürüp getirmeli däldirler.

Bu ılalaÏiga gol goylandan soñ, Iran tarapından Muhommetsadik han Emir nezam, Emir tümen, Rus wekilleri bilen iyÏleÏmäge bellenyär we Ïert-namanı dolı düÏünmek üçin 1984-nji yılıñ January ayında Hasar obasında bir protokola gol çekyärler.

Îeyle-de gol çekilen Hasar protokolıñ ıyzından iki sanı ılalaÏıga gol çekilyär, olarıñ birinjisi AÏgabatda 1894-nji yılıñ 8-nji Novemberinde, 2-nji bolsa Ïol yılın 9-nji Novemberide-dir.(15)

Iran tarıhçıları Ïert-nama baglaÏılan mahalı orslarıñ oları aldandıklarını öñe süryärler. Oların ayıtmaklarına görä, göyä ruslar Eterk akarınıñ yerine Bir-az günortalıkda duran Musa han akarını serhet kommiserlerine görkezipdirler. Esasan serhet meselesiniñ çözülmedik punktları soñkı döwürlere çenli dowam etyär.

Araçäk kesgiytlenden soñ

Türkmenleriñ hal-ya¦dayı

Araçäk kesgiytlenip, garawullar oturdılandan soñ, türkmenleriñ durmuÏında bir topar garaÏılmadık yagdaylar döräp baÏlayar. Etrek-gürgen türkmenleri Orsyede tabıyn edilip, öz tiyredeÏlerinden juda edilyär.Iran häkimiyeti bolsa ähli Yumutları-hatta orsyede tabiyn edilenleri- öz rayeti hasaplayardı.Türkmenler yılıñ 6 ayını Etregiñ gayra tarapında gıÏlasalar, galan 6 ayını bolsa Gürgende yaylayardılar. Ors serhet komiseriniñ tassık ediÏi yalı:”Biz bu yerleri basıp alma¦mızdan ozal, beyle göçüp,gonmalar bardı...Araçäk kesgiytlenenden soñ olar iki döwlete salgıt tölemeli boldular, oların iki yurde boyun edildi we beyle ya¦day olarıñ sojial durmuÏına uygun däldi. Beyle bölünÏük Orsyediñ bäbiydine bolup bilmez diyip guman edilyär, sebäp türkmenler öz erkinligini gazanmak ugrunda ayaga galıp her iki döwlete-de salgıt bermekden boyun gaçırıp bilerler”.(16)

Serhet kontrolı güyçlenenden, ozalkı bar bolan söwda argatnaÏıgına gatı zarba iynyär. Öñler Balkan türkmenleri KümüÏ-de we Hoja-nepese gelip arzan bahadan çay, kand,tüwı,uwn,nebit we mata satın alyardılar, iki türkmeniñ arasında gümrük tölegleri yokdı.Emma araçäk kesgiytlenenden soñ her iki döwlet öz serhetlerinde gümrük postlarını döredip, harıyt mallara agır salgıtlar bellediler. Beyle yagday giyzli söwda iyÏlerine yol açdı.

Türkmenleriñ araçägi äsgermejekdigini gören her iki döwlet çäräni gutarıp,olarıñ Etregiñ iki yanına etyän yayla¦-gıÏla¦ hereketleri üçin Ya¦lı-ulum,Köne-kesiyr,Gızıl-ımam,Çatlı, Soñı-dagı,Göwdan,Kaka,Pöwrize we Hıywa-abad yalı yerlerde geçelge nokatlar belleyärler.

Iran döwleti, MaÏada äkidilyän harıytlara agır salgıt belleyär.Kaka geçelgesiniñ komiseri yüzbaÏi Seyitnazar Halık oglunıñ bellemegine görä, ”Iranlılar 1884-nji yılda türkmenleriñ her bir harıyt malınıñ 20-den bir bahasını salgıt hökmünde alyardılar.Sı¦ırdan 40 kopek,goyundan 10 kopek, yılkıdan 5 ¦ıran(2 rubl), taydan 10 Gıran,yüpek we yüñ matalardan 40-dan bir basını salgıt hökmünde alyardılar. Salgıtlarıñ mukdarını Deregez we Kelatıñ häkimleri kesgiytleyärdiler”.(17)

Orsyet grawulları bolsa gıÏlak üçin balkan tarapa iydilyän süri goyunlardan “paç” alyardılar, her 100 goyundan 5 rubl, pulı bolmadıklardan iki goyun alınyardı.Grawullarıñ esası aladaları türkmenleriñ giyñ möçberde yaragdır partlayjı maddalar geçirmeginiñ öñüni almakdan ıbaratdı(her kiÏiniñ öz goranma yaragıñi daÏamaga ru¦sat edilyärdi)

Araçäk gesgiytlenenden soñ her iki döwletiñ türkmenleriñ garÏısına alıp baryan siyasatları düypli özgerüp baÏladı.Orsyet döwleti öz düzen kanunlarını amala aÏırıp, gümrük postlarınıñ harıyt mallardır,sürilerden Paç-salgıt yıgnamagı ugrunda agır alada giyryär. Beyle yagday köp sanlı türkmenleriñ orsyetden gaçıp,Etrek türkmenleriniñ aralarında yaÏamaga alıp bardı.1898-nji yılda yaylan bir rapporta görä Garrı-galadan 20 sanı serdar öz tiyreleri bilen MaÏada we 1500 öyli Yomutdır Gökleñ türkmenleri ilerik göçmek üçin beriljek signala garaÏyardılar.Rus serhet komiseriniñ 1900-nji yılda beren bir habarında Ïeyle diyilyär:”Jafar-baylar, ilerik göçmäge gatı höwesli, Ïu yılda 60 öyli Jafar-baylar Etrege göçdüler.Olarıñ göçmeginde Astrabad häkiminiñ biziñ yöretyän kanunlarmızıñ garÏısına yayratyan propagandaları täsiyrlı rol oynayar”.(18)

Îeylelik bilen Hazar ötesi ülkede yaÏayan türkmenler Orsyede tabıyn bolmagı islemän, porsatdan peydalanıp, Etrege tarap göçyärdiler. Bu türkmenler Iran çäginde-de dürli zulumlardan amanda däldiler.Iran hökümeti Orslar bilen ortak bir siyasat esasında türkmenleri horlap baÏladı.Iran patıÏası Nasert-din Ïa, orslarıñ Gök-depäki üstünliklerini!! gutlap olara gutla¦ telegammadır yörüte iylçi yollayar.

Araçäk kesgiytlenenden soñ, Iran döwleti Etrek-Gürgen türkmenleri boyun egdirmek üçin ol yere goÏun çekip baÏlayar.Türkmenler 1881-nji yıldan soñ resmen Iran rayatı hasaplansalarda olar:”hiyç bir Iranlı boynı yüpsiz golı ba¦lı bolmadan türkmen topragından geçen däldir” diyip büysanyardılar.

20-nji asırıñ baÏlarında Etrek-¦urgen türkmenleri erkinlik gaznmak ugrunda ayaga galyarlar.Bu yagdayı basıp yatırmak üçin Astrabat häkimi tiyre-taypalarıñ arasındakı agzalalıgı güyçlendiryär,Ata-bay,Jafar-baylara, Yomut,Gökleñe garÏı ok açıp baÏlayarlar.Jafar-bayların baÏtutanı bir mahallar Irana yagı bolup,soñ Astrabat hökümetine gulluk eden Hajımuhommet Pañ bolsa, Ata-baylarıñ baÏlıgı 1980-nji yılda Balkandan Etrege göçüp gelen we Iran döwletiniñ gullugında duran Musa handı.Bu jenjellere soñlar ahunlar hem goÏlup, Ata-bay, Jafar-bay arsında dini söweÏi yaybañlandıryardılar

Orsyediñ Astrabatdakı konsulınıñ tassık ediÏine görä Iran döwleti köp yıllardan bäri türkmenleriñ oturan topragında höküm yöredip bilmän gelyärdiler.Olarıñ permanları diñe topragıñ iñ ileri yanı ya¦nı Gara-suwa çenli yöreyärdi, ondan gayrada hiyç kim häkimiñ permanına gulak asmayardı.Astrabad häkimi kä bir türkmen han-beglerini sowgat-serpay bilen hökümete boyun bolmaklarını gazanıp bilipdi.Îeylelik bilen salgıtdan boÏadılmak, yıgnanan salgıtlardan pay almak we baÏga serpaylar sebäpli kä bir türkmen han-begleri Irana boyun bolup ugrayarlar.Bu ya¦dayıñ durmuÏa geçmeginde orslar gatı ta¦alla sarp etyärler. Kümmet-gabusdakı Rus-Iran kommiserler merkezi guralyar.Emele gelen yagdaydan peydalanan Iran häkimiyeti türkmen topragında telegraf we gümrük edaralarını salıp baÏlayarlar.Dörän yagdaylar esasında barıp 100 yıldan bäri hiyç bir Astrabat häkiminiñ ayagı yetmedik Gürgen jülgesine ilkinji gezek ayak basan häkim Omiyd-eddöwle,1900-nji yılda Gökleriñ garÏısına söweÏ alıp baryan Yomutları yı¦nap, Ak-galadan baÏlap Gökleñleri horlayar we olardan salgıt yıgnayar. Gökleñler hem orslarıñ hem-de parslarıñ gısıÏı astında olara jo¦ap gaytarıp bilmeyärler.1903-nji yılda türkmenler Hoja-nepesde bena edilen Eyanıñ gümrük-hanasını yıkyarlar. Ayaga galan halkı ezip horlamak üçin her iki döwlet täze karar alyarlar. Orsyediñ Tehrandakı iylçisi tarapından bir perman yayradılıp,Iran döwletine garÏı göreÏen türkmenleriñ serhetden aÏıp Balkana gitmeginiñ öñüni alınjakdi¦i bildirilyär.

Kümmetde yerleÏen ors goÏunı Iranlılarıñ erkinlikde türkmen topragında iyÏ alıp barmagına yardam etdi.Dura-bara pars iylat türkmen topragına göçürlüp getirildi we türkmenler boyun edilyär.

1905-nji yılda Orsyetde dörän konstitusyon gozlañı netiyjesinde Iranda hem milli azat-ediÏ herketler baÏlanyar.1906-nji yılıñ 9-nji Septemberinde Iran patıÏası Mämedalı Ïa yurtde mejliys we saylaw kanunına gol çekyär.Emma bir-az wagıt soñ ilkinji mejliysi topa baglap yurtde diktatura rejim döretmegi isleyän Ïa, halkıñ gahar-gazabına çıdaman yurdi terk etyär.1911-nji yılıñ Septemberinde emele gelen ya¦daydan peydalanıp, elden beren täjini gaytarıp almak isleyän Ïa, gıssanan ça¦ları türkmenlere sıgnan ozalkı Ïalar yalı, KümüÏ-depe gelyär we turkmenlerden haray sorayar.Emma ne türkmen han-begleriñ yardamı, ne-de daÏarı yurtler yardamı diktaturı gutarıp bilmeyär.

1916-nji yılda dünyäde bolup duran 1-nji jahan söweÏinden,Iraniň demirgazık welayatlarınıñ oreslarıñ tarapından baslıp alnan we yerli häkimleriñ güyç-kuwatdan düÏen yagdayından peydalanan türkmenler açıkdan açık öz yaÏayan topragında erkinlik ı¦lan etyärler.Ors siyahatçısı G.F.Çeyirkin 1916-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenleriniñ arasında bolup, olarıñ erkinliginden we Iran hökümetine salgıt tölemeyänleri hakında bildiripdir.

1916-nji yılıñ 25-nji June ayında ors tezarı söweÏ meydanları üçin esger yıgnamak permanını jar etyär, bu permana görä 19-24 aralarındakı bütin orta asialı yigitler söweÏ meydanına gitmeli diyilyär.Bu zalım permana garÏı türkmenler ayaga galyarlar.Permana görä häzirki türkmenistanda 15 müñ adam Ïol sandan Marıdan 5 müñ,Tejenden 2300,AÏgabatdan 2500,Îagadamdan 1960 we Müñ-gıÏlakdan 3240 adam söweÏe çagırılyar.Türkmenler bu permana gulak asman rus hökümetine garÏı ayaga galyarlar. Îol yılıñ 15 we 16-nji August ayında Etrek türkmenleri ÇekiÏlerde yerleÏen Gurban kez harbı baÏlıgına garÏılık görkezyärler.Türkmenler zora dayanıp esger yıgnajak bolan saldatlara tarap ok açyarlar, 2 saldat ölüp, 3 sanısi bolsa yaralanyarlar, türkmenler ÇekiÏleriñ telefon siymlerini kesyärler. Bu wakadan soñ 2 müñe golay türkmen maÏgalasıEtrege göçmäge mejbur bolyarlar.

Barıp 1907-nji yıldan bäri orsyet döwleti edil orta asiada ediÏi yalı Etrek-Gürgende hem täze bir rus kloniyasını döretmek maksadı bilen orsyetden, Volgadan we demirgazık Gafgaziyadan Gürgen-Gara suw arasındakı mes-mele topraklı ekeran yerlere göçürüp getiryär we oları goramak üçin harbı goÏun toparlarından peydalanyar.1914-nji yılda Etrek-Gürgende 2 müñ we Astrabat etrabında 200 öyli göçrülyär. General Laurovıñ bellemegine görä diñe 1913-nji yılda 700 sanı ors göçrülyär.(19)

Türkmenler ap-äÏgär orslara garÏı gozgalañ turuzyarlar, sebäp olarıñ bu zalım heketleriniñ maksadından habardardılar.Yürkmenlere baÏtutanlık eden Babgılıç, Îiyhı- han Düyeji Esen han, Mergen Arçın orslar bilen diyÏ-dırnak bolup göreÏyärler, orslarıñ harbı we beyleki benalarına agır zarba uryarlar, orslarıñ ulı harbı kerwönlerine hüjüm etyärler.

Gürgen türkmenleriñ gozgalañı möwç alyar, Balkan türkmenleri yardama gelyärler, Gökleñler gozgalañçılara esger beryärler. Bu gozgalañı basıp yatırmak üçin general Volkovnikov 1916-nji yılıñ Desemberinde modern yaraga beslenen 6 ulı goÏun ateryad, Ïeyle-de 15 atlı topara general Madritov baÏtutanlık edip rehimsizlik bilen türkmenleri gıryarlar, mallar talanyar yurtler wIran edilyär.Bu yagdaya Iran hökümeti garÏılık görkezmen, tersine orslarıñ,oları türkmenlerden goranı üçin begenyärler we öz rayatları diyip salgıt yıgnayan halkını orslardan goramayar.

1917-nji yılda orsyetde kommunistlar gudratı eyeleyärler. Özlerini adıl bir düzgüniñ goldawçıları diyip bogaz yırtan kommunistlar hem edil ozalkı baÏibaljılık siyasatını üytgetmän dowam etdiyärler, bular-da halkımızıñ baÏından bela bolup iynen araçäk meselesini dolı suwratda resmiyete tanayarlar. Kommunistlar hatta kelam agız araçäk bellenmek sebäpli ayra düÏürlen milletleriñ ajı ıkbalları hakında söz etmediler, tersine 1921-nji yılıñ 26-nji February ayında Moskovada Iranlılar bilen dostlık ılalaÏıga gol çekdiler.Bu ılalaÏıga Iran tarapından Alıgulı han MuÏaver-elmolk, Orsyet tarapından bolsa Georgi V.Çiçerin bilen birlikde M.Gara han gol çekipdirler(20). Gelnen ılalaÏıkler netiyjesinde serhet problemleri yene-de jeddi meselä öwrülyär we oları çözmek üçin birnäçe protokola gol goyulyar. BaglaÏılan bu Ïert-namanıñ iki sanı möhüm punktlarını okıjılarıñ dıgatına yetiryäris:

3-nji madda:

Her iki döwlet 1881-nji yılda gelnen araçäk ılalaÏıgını dolı gabul etyärler. Îurevi döwleti Tezarlarıñ basıbaljılıklı siyasatlarını ret etyänleri üçin oların basıp alan Hazar deñzindäki AÏır-ada we beyleki adaları Iran döwletine gaydıp beryär. Îeyle-de 1893-nji yılıñ 28-nji May IlalaÏıgında Orsyede berlen Pöwriyze we onuñ töweregindäki yerleri, Irana gaytaryar.Iran döwleti Köne Saragıt we onuñ yanındakı akar we ekeran yerleriñ orsyet erkinde durmagına razı bolyar. Her iki döwlet Etrek we serhet yakasındakı beyleki akarlarıñ suwlarından deñ derejede peydalanarlar.

11-nji madda:

Îurevi döwleti, Tezarism siyasatını yazgarmak bilen barıp 1828-nji yılıñ 10-nji Februarysında baglaÏılan Türkmen-çay ılalaÏıgı esasında Iraniň harbı gämileri Hazara giyrmegi gadagan edilmegini ret etyär we munda buyana her iki döwletiñ gämileri öz baydakları astında Hazar deñzinde gatnap bilerler.

Serhet yakalarındakı akar suwlarından nähiyl peydalanmagı hakindakı Ïert-nama 1926-nji yılıñ 20-nji February ayında Iran wekiylleri Ahmad Mo-äzzemi, Hamis Sayyah, Ahmad- han Mäsumhanı Îurevi wekiylleri Alehander Feodroviç, Ivan Aristoviç German Ïeyle ılalaÏıga gelyärler:

A. Tejen akarınıñ suwı 10 bölnüp, 7 böleginden Îurevi,

3 böleginden Iran peydalanmalı.

B. Çäçe akarınıñ suwundan iki tarap deñ peydalanmalı.

J.Mäne(ozalkı adı Garatiken) suwundan deñ paydalanmalı.

D.Kelete çay(Nefte),Ärçeññan, Layın-suw akarlarında deñ

peydalanmalı.

E.Gozgan çay(Zeññanlı) akarınıñ suwı 5 bölnüp ,

3 böleginden Îurevi, 2 böleginden Iran peydalanmalı.

F.Çendir we Sumbar(Gulan suwı we Dayna çeÏmeleri)

akarlarından deñ hayırlanmalı.

G. Pöwriyze akarından pöwriyze obası peydalanmalı.

H. Etrek akarıdan deñ peydalanmalı.

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Bellenen araçäklerdir serhet garawulları kontrolı, halkımızı gısıp saklap baÏarmadı. 1917-1924 nji yıllar arasında kommunistlara garÏı bolanlar, soñ bolsa kolhoz gurulÏık yıllarında, topar-topar türkmenler, araçägi bozup, Iranda, Owganıstanda yaÏayan doganlarınıñ yanına sıgındılar. Bu hereketler 1945-nji yıllara çenli dowam etyär.

1917-1925 nji yıllar aralarında Iranlı türkmenler öz-erkinlik ugrunda diyÏ-dırnak bolup, merkezi hökümete garÏı gozgalañ göteryärler.Gozgalaña baÏtutanlık eden Osman-ahun,ähli türkmen tiyrelerini birikdirmegi baÏarıp, 1924-nji yılıñ 20-nji Mayında erkin türkmen jemhuriyetini gurmagı baÏaryar. Irza han Iraniň baÏ weziyri we goÏun baÏlıgı hökmünde 1925-nji yılıñ Oktoberinde Türkmensähranı basıp alyar, obalar odlanyar, ülkede gan çaykalyar.Köp sanlı türkmenler serhetden aÏıp, Garrı-gala, Gızıl-Etrege,Esengula sıgınyarlar.

1936-nji yılda Iraniň serhet garawulları, Türkmensähradan köp iylat açlık-horluk sebäpli, Türkmenistana sıgınyanları hakında Tehrana rapport beripdir.Bu hakda goÏmaça bölümide arkiv dekumentleri getirdik.

Araçägiñ iki tarapında oturan türkmenler 37-nji yıllara çenli gatnaÏıp bilipdirler. AÏgabatda yaÏayan yaÏulı medisin doktorı Abdırahman Abdılla oglı Ahundov bu barada Ïeyle gürrüñ berdi:” Soñkı gezek 1937-nji yılda Atam Rejep ahunıñ aradan çıkanını eÏdip, KümüÏ-depä gitdik, Ïol wagıtlar serhediñ iki yanındakı garawullar elimize bir bölejik kagaz berip, Ïol ru¦sat hat bilen gelip, giderdik.”

Araçägiñ iki yanında yaÏayan türkmen topragında dürli siyası wakalar sebäpli berk kontrol edip, do¦anı, do¦andan ayra salyarlar. Iranda gurlan kommunist ideologiya gulluk etyänTuda partiyasına goÏlup, türkmenleriñ haklarınıñ goragına çıkan türkmen aktivistlar, 1949-nji yıllarda bu partiya patıÏa tarapından gadagan edilip, aktivistları ıyzarlanıp baÏlananda, onlarça türkmen intellegentleri, öz çagalarını taÏlap, Türkmenistana sıgındılar.Merkezi hökümet bu yagdayı göz-öñüne alıp, türkmen topragında berk harbı düzgün giyrizdirip, ädim-ädim jandarma postlarını döretyär. hatta serhet yakasındakı zıyarat jaylaradır, obalara barmak üçin jandarmadan yörüte hat alıp, barjak öyüñ eyesi bolsa geljek adamlarıñ adlarını yerli jandarma postına bildirmeli boldular.

Türkmenistan jemhuriyetinde Stalinıñ alıp baran ganlı terror siyasatı astında halkımıza agır zulumlar edildi.Halkımızıñ wepalı ogulları Gaygısız Atabaydır Nedirbay Aytaklar atılıp öldürüldi, topar-topar ınsanlarmız zındana dıkıldı ya-da sürgün edildi, milli baylıgımız talandı, tarıhı yädigärliklermiz, ziyarat jaylardır öwülyaçılıklar yıkıldı, serhet yakasındakı obalar boÏadıldılıp, wIrana öwrüldı, ene dilimiz we milli medeniyetimize agır zarbalar uruldı.

Doganı, dogandan juda etmek siyasatı tarıhımızıñ iñ ajı sahıypalarındandır. AragatnaÏık kesilenden soñ köp trajedik wakalar yüze çıkyar.YaÏ gelinler yan yoldaÏlarından, körpe çagalar, neresse balalar ene-atalarından mahrum bolup, ölyänçäler zarıynlap geçdiler, Ene-ata, ayaldogan, biyri-biyriniñ diydarına hasrat galdılar. Esengulıda, Iraniň Gürgen radiosından öz hostarlarınıñ adlarını eÏider oy edip, ölünçäler radionı diñläp ömür geçirdiler. Gızıl-Etrekde, araçägiñ ol yanında DaÏlı-brunda ölen doganınıñ jaylanıp duranını gözi bilen görüp, emma yasa barıp bilmäni üçin içi-ba¦rı gan bolup tütäp galyar. Jergelanıñ serhet yakasındakı obalarda, orak orlup yören mahalı, serhet garwulları düÏünmez yalı aydım bilen dogan-garındaÏ biyri-biyrleriniñ adlarını tutup” Pılan agam ölümi ya diyri” diyip habar alıÏmalı boldılar. Hoja-nepesde bir yaÏulı ölmeziniñ öñ yanında:” yüzümi Gayrak edip jaylañ” diyip wesyet edipdir. Ol bende tä ölünçä Gayrada galan uyasınıñ zarını çekip, ahırı hem görüp bilmän yagtı dünyä bilen hoÏlaÏyar.Bular yalı edilen jenayatlar sanardan gatı köp.Bu zalımlar hatta iki doganıñ hat alıÏmagını hem gadagan etyärler.

Iran döwleti türkmenleriñ garÏısına Ïaunistik siyasatı amala aÏırmak üçin Gürgen radio stansiyasını yola goyyar.Serhet garwullar pars we ors milletlerinden bellenyär.Türkmenistanda kimde-kim bir iyÏe alınjak mahalı, oña:”daÏarı yurtde dogan-garındaÏıñ barmı” diyen soragı beryärler.Bolayan yagdayda-da ”yok” diyip jo¦ap bermese eyyam dönük tagması uruljagı iki-ujsızdı.

Îaunistik siyasatını düypli amala aÏırmak üçin her iki döwlet adam we yer-yurt adlarını üytgedip ugrayarlar. Iraniň dogum Ïahadatnama beryän(sejil) edarası ne gözek türkmen adlarını masgara görnüÏünde yazdılar, olar munuñ bilen çäklenmän kä yerlerde adları terjime edip meselem Altı adını parsça ÏeÏ Baryamı, Bähram... diyip yazdılar. Köp sanlı obadır Ïäher adları pars ya orslaÏdırıldı. Meselem:

Gürgen Kümmet-gabus

Ak-gala Pählevi-dej

KümüÏ-depe GomiÏan

Ay-derwüÏ Kelale

Omçalı Benavär

Esengulı Gasangulı

Gızıl-suw Krasnovdsk

Garrı-gala Kari-kala

AÏgabat Paltaratski

Kaka Gahgah

Marı Merv

Saragıt Sarahs

....................................

AragatnaÏıgıñ kesilmegi hem siyası hem-de ıktısadı taydan halkımiza agır urgı bolyar.1935-nji yıllara çenli Etrek-Gürgen söwdigärleri Hıwa, Buhara,AÏgabat,Astrahan we Bakuw yalı tejarı merkezler bilen söwda etyärdiler.Araçäkler berk kontrol bolandan soñ türkmenleriñ önderyän mataları bazarlara giyrmän, yerine parsdır ors söwdigärleri türkmen topragına aralaÏıp, halkımızıñ milli baylıklarını talap baÏlayarlar, halkımız maddı taydan agır yagdaya duçar bolyar. Türkmen milli burjvaziyasınıñ ösmegine päsgelçilik döreyär. Esasanam bu mesele Türkmenistanlı söwdigärlerine agır zarba bolyar. Iran çäginde yaÏayan türkmenler soñkı döwürlerde kapitalist sistemi yöredileni üçin kä-bir türkmen baylarınıñ merkezi bazarlara ayaklarınıñ açılmagına alıp geldi.

Yene Ïert-nama, yene bölünÏik

2-nji jahan söweÏi gutarıp, gızıl-goÏunıñ Iranı terk etmegi bilen ejiyz düÏen Iran hökümeti bu gezek Amerika we beyleki günbatar yurtleriñ hemayatına dayanıp, täzeden serhet meselesini ara atyar. Tehranda çap bolyan Ittila-at gazati 1955-nji yılıñ oktober ayı 8797-nji sanında araçäk meselesi hakında Ïeyle habar beripdir:”Araçäk meselesi ugrundakı topar, polkovnik Jahanbanınıñ baÏtutanlıgında Oktober ayınıñ baÏlarında Goçana gelip,ol Ïäheriñ gubernaturı bilen serhet golayındakı Lutf-abada tarap ugradılar”. Îeylelik bilen serhet meselesi gaytadan ara alnıp maslahatlaÏılyar we täze Ïert-namalar baglanyar(21).

Iraniň patıÏası M.Reza Pählävi yurdiñ esası kanunını kämileÏdiryän bölüminiñ 27-nji maddasına salgılanıp Ïeyle karar çıkaryar:

1-nji bap:Yurdiñ senat we Ïura mejliysiniñ tassık eden Iran-Îurevi döwletleri arasında baglaÏılan serhet we malıya meselelerini çözmek barasındakı Ïert-namaları garÏı tarapa gowÏurmaga ru¦sat edilyär

2-nji bap: Döwlet organlari bu iyÏi yerine yetirmelidirler.

29.12.1333

19.2.1955

Iraniň senat we Ïura mejlisiniñ tassık eden kanunı:

Yörüte madda- Iran bilen Îurevi döwletleri arasıñda serhet we malıya meselelerini çözmek ugrunda gelnen ılalaÏık 5 madda bilen bir protokoldan ıbarat bolup 1333-nji-- yılınıñ penÏenbe güni Azer ayınıñ 11-ne/ 1954-nji yılıñ 2-nji Desember ayı tassık edildi we döwlete, onı iyÏe giyrizmäge ru¦sat edilyär.

Yokarda a¦zalan yörüte kanun we protokol 1333Ï-nji yılıñ 19-nji Isfänd ayında/1954-nji yılıñ 9-nji Fevral ayında senat mejlisinde tassık edildi.

Senat mejlisiñ baÏlıgı: Ibrahıym Hekimi

IlalaÏık

Iran-Îurevi arasında bar bolan dostluklı gatnaÏıgı nazara alıp, barıp 2-nji jahan söweÏi yıllarından mıyras galan araçäk we malıya meselerini çözmek ugrunda Ïu ılalaÏıga gelnip,her iki döwlet öz yörüte wekiyllerini belleyärler:

Alıhezret Iran patıÏası tarapından Beyik iylçi Hamid Sayyah.

SSSR tarapından Irandakı dolı ı¦tıyarlı yörüte iylçi Anatoli Yusofoviç Lavrantiv.

Adı agzalan wekiyller dogurlıgı ıkrar edilen ınanç hatlarını gowÏuranlarından soñ Ïu aÏadakı IlalaÏiga golçekdiler:

1-nji madda:

Her iki döwletiñ wekiylleri araçägiñ geçyän nokatları hakında bar bolan problemleri her iki döwletiñ bähbiytlerini nazara alıp, Mugan-Diyman, Yedi öyler-Saragıt we Etrek etrapında-Señir-depeden Hazara deñzine çenli täze bir araçäk belligini oturtmaga razılaÏyarlar. Bu täze nokatlar Ïu ılalaÏıgıñ 2-nji maddasında görkezilyär.

Her iki tarap beyleki nokatlarda bellenen araçäk üytgedilmejegini kabul etyärler. Îeylelik bilen Hasar we onuñ etrapındakı yerler Iraniň erkinde galıp, Pöwriyze we onuñ etrapındakı yerler bolsa Îureviniñ çäginde galyar.

Her iki döwlet mundan bu yana araçäk meselesini çözüldi diyip hasap etyärler we biyrek-biyrekden serhet meselesi hakında dawagär bolmayarlar.

2-nji madda:

Îu ılalaÏigıñ 1-nji maddasına dayanıp, Iran-Îurevi arasında araçäk Ïeyle kesgiytlenyär:

B: Hazar ötesi(Za-Kaspi) araçägi:

Iran-Îurevi araçägi, edil Owganıstan serhet birleÏigi nokadından baÏlanıp, tä Tejen akarınıñ günbatarında bölünyän yerinde-takmıyn Ulı-Baba metjiydiniñ 2.7 KM demirgazık-gündogarında we Îurevi Saragtınıñ 5.8 KM Demirgazık,demirgazık-günbatarında, Tejen akarnıñ iñ çuñlugından- 1894-nji yılıñ 3-nji June ayında 3-nji protokolda bellenÏi yalı- Zulpıkardan Hımlı-depä çenli araçäk kesgiytlenyär we goÏmaça hödürlenen kartada hem belli edilyär.

Îu nokatdan tä Hımlı-depäniñ 3.4 KM gündogarından tä Kısı depäniñ 4.1 KM demirgazık-gündogarına çenli dowam etyär.

Îu yerden araçäk, günbatara tarap gıyÏarıp,3.4 KMdogrı uzanıp, Hımlı-depäniñ süyri baÏına yetip, täze serhet belligi Ïu yerde gutaryar.

( Saragıt etrabındakı täze serhet belligi hödürlenen goÏmaça kartada 1:100.000 görkezilyär)

¤ A: Bu bölüm Azarbayjan araçägi hakında bolanı üçin

getirmekden saklandık.

Hımlı-depeden 1886-nji yılıñ 30-nji Januarında AÏgabatda gol çekilen Hazar deñzinden, Babadurmaz aralıgı bellenen Ïert-nama esaslanıp, tassıklanyar.Îeylelik bilen Hasar we onuñ etrabındakı yerler Iraniň çäginiñ içinde galyar.

Bu ılalaÏıkTehranda rus hem pars dillerinde yazlıp, her iki nusga deñ hukuga eyedir.

Iran patıÏasınıñ wekiyli : Hamid Sayyah

Îureviniñ yokarı Ïurasınıñ wekiyli: A.Lavrentov

Bu ılalaÏıgıñ we patıÏanıñ permanınıñorginalı, BaÏ weziylik köÏgünde saklanyar.

BaÏ weziyr : polkovnik Zahedi

Araçägi berk kontrol etmek üçin Iran döwleti Orsyetden abantan kommunist howpından amanda galmagını bahana etyän bolsa, Orslar Iranda bar bolan Amerikan harbı we Ïpion razvetkalarını orta atyardı.

Etrk-Gürgen topragınıñ müñläp hektar mes-mele ekeran yerlerini patıÏa we köÏk gulamları basıp alyar, obalarıñ töweregindäki yaylım we öre meydanlar ekiÏ yerlerine öwrülyär.Maldarlar yaylım meydan gözläp serhet yakalarına tarap süyÏmäge mejbur bolyarlar, emma iñ soñkı obalardan (meselem KümüÏ-depniñ Galajık we ya-da Kelle-pos dan) serhede tarap ugrañda ”Serhet mantagası/zonası giyrmek gadagan” diyen bellik bar.

Türkmenistan jemhuriyetinde ”pagran zona”(Yapık ı¦lan edilen zona) diyen bela halkımızı köp yıllap kösäp geldi.Oba daÏında gurlan garawul postları giyrip-çıkma möhleti gutaran Ïol obalı halkı hem öz obasına göybermän köseyärdi.AÏgabat universitetinde okap yören Ogultäç,obası Ajı-yaba dolanıp baranda onuñ giyriÏ-çıkıÏ möheletiniñ gutaranı üçin oba göybermän giyjäniñ içinde gıyzjagazı köseyärler. Birinji gezek Esengulı we Ajı-yabı göremde Hitleriñ saldıran konst lagerlerini göz öñüne getirdim.Obanıñ dört yanı 3 meter tikenekli siymler bilen gabalıpdır, iylat mal-garasını yaylıma çıkarmakçi bolanlarında diñe iki yanı siymler bilen gabalan yoljagazdan geçmeli edilipdir. Çeleken, Îa-gadam,Garrı-gala,Bäherden,DuÏak,Kaka,Sara¦ıt, (hatta 1975-nji yıllarda-da AÏgabadıñ özi hem yapık zona bolupdır). Bu Ïäherler barıp gelmek üçin it yalı kösenip, ru¦sat hat almalıdı.

Meniñ pikrimçe dünyäde az millet biziñ halkımız yalı Ïeyle horluklara uçrandır.Bir milleti ejiyzletmek, doganı, dogandan ayırmak hatta hiyç bir haywanın edip bilmejek jenayatıdır.Edilen jebirler halkıñ beynisine ornaÏıp,nesiller boyı yatdan çıkmajak tragediye öwrülyär. Biz häli,häli hem jigilermiziñ lälerinde yañlanyan nalaları eÏidip duwrs:

Gayra,gayrada galdı,

Oklar yarada galdı,

Biziñ bilen deñ-duwÏlar,

Bizden gayrada galdı.

Ya-da:

Bu galanıñ daÏı halka-halka,

Çıka bilmen galka-galka,

Ey Hudayım meni yalka,

Galdım Tehran galasında.

Bu galanıñ daÏı demir-demir,

Çıka bilmen ömür-ömür,

Ey Hudayım orsi gemir

Galdım orsyet galasında.

Gayra,gayra bakar men,

Dokma darak kakar men,

Îol gayranı görmesem,

Eräp,eräp akar men.

Ileriymiz dagmıdır?

Üsti kese bagmıdır?

Uçup baryan ak guÏlar

Iylim-günüm sagmıdır?

Ak guÏ bolup uçsadım,

Öz iylime düÏsedim,

Öz iylimiñ suwından

Ganıp-ganıp içsedim.

Ekin ekdim bitmedi,

Sapan atdım yetmedi,

Haram ölmüÏ Nekeley

Üstümizden gitmedi.

Orslar geldi bu yurde,

Dawa gurdı obada,

Bu ne bela bilmedik

Halkıñ agzı tobada.

Ekmekçidim patrak,

Barısı boldı çetrek,

GowÏıyr meni iylime

Däli Gürgen, Etrek.

Bu daglarıñ baÏı yanar,

Köwlenip daÏi yanar

Kim iylinden ayrılsa,

Yüreginiñ baÏı yanar.

Gayradan atlı gelyär,

Silkme telpekli gelyär,

Ola meniñ doganım,

Yanı sowgatlı gelyär.

Janım gezeñ düzi,

Hem goyun otlar hem guzı,

Guwrasın orsıñ yüzi,

Sürdi çıkardı bizi.

Agaç baÏı saz eder,

Îahası owaz eder,

Iylinden ayra düÏen,

Indi kime näz eder.

Agaç baÏı burular,

Düybünde suw durular,

Kim iylinden ayrılsa,

Îonuñ boynı burular.

Depä çıkasım gelyär,

Läle kakasım gelyär,

Desse boylı gelleje,

Seni göresim gelyär.

Gayradan gelyän bäÏ geçi

........................................

Gayradan nawlar gelyär

........................................

Gayradan gelyän hüyk.hüyk

...........................................

Aylan tabak men tabak,

Obam göçdi men galdım,

Biziñ bilen deñ-duwÏlar,

Bizden gayrada galdı.

......................................

Tikenekli siymler goparılyar

AvıÏdı-ya, avıÏdı,

Owlak-guzı emiÏdı ,

Janım huday,jah huday,

AzaÏanlar gowuÏdı .

Läleden

1979-nji yılda Iran patıÏası halkıñ gahar-gazabına duwçar bolup tagıtdan a¦darılyar.Dörän yagdaydan peydalanıp, türkmenler öz milli talaplarını orta atyarlar.Türkmenler ”Medeni we siyası” we ”Oba Ïuralarıñ merkezi karargähi” yalı guramalar döretyärler.Tehranıñ reaksiyon hökümeti,türkmen topragında yüz beryän öz-erkinlik ugrundakı göreÏleri görüp bilmän 1979-nji yılıñ Mars we 1980-nji yılıñ Fevruary ayında iki gezek topragımızda gan çaykayar.Îeyle bir agır yagday döreyär, yerden tanklar, artilleria.pilomutlar, depäñden bolsa fantomlardır holikopterler bilen od ya¦dıryarlar, yüzlerçe türkmen heläk bolyar.Hökümet hilegärligr baÏ urup, gürleÏmek bahanası bilen 4 sanı siyası lider Îiyrli Tumaç, Hekiym Ma¦tım, Tuwak- Vahedi we Söyün Jürjänini namartlarça duzaga salıp, gıyna¦ astında gıym-gıym bolan mukaddes jesetlerini jeññele taÏlayar. Iran döwleti bu jenayat üçin jogap bermelidir.

Îular yalı agır yagdayda kime el uzadıp, kimden haray soramalı? Elbette Türkmenistandan baÏga kim hossar bolup biljek.Emma gıynansagam Moskowıñ basgısı astında duran türkmen döwletimiz bu jenayatları göre-göre dil yarıp bilmedi.AÏgabadıñ gazet-jurnallari, radio-televizyonı edilen zulumlar hakında kelam agız gürrüñ bermediler, Ïonda milli serdarımız Gaygısız Atabayıñ 1924-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenlerinden hemayat etmeli diyen geçiren halk maslahatı yadıña düÏüp, Ïol mert yigidi häzirki yolbaÏçı sumaklar bilen deñeÏdiryärsiñ.

1985-nji yıldan baÏlap, Türkmenistanda bir näçe esası özgeriÏler yüz beryär.11 yıllap türkmenlere baÏ bolup bolup oturan Muhommetnazar Gapurovıñ yerine Saparmırat Niyazov geçyär, ol hem kommunist partiyanıñ 1-nji sekretarı hem-de parlemanıñ baÏlıgı edilip bellenyär.Garbaçovıñ aç-açanlı, ayanlık hem.de üytegedip gurmak siyasatı astında Türkmenistanda bir-az demokrasiyanıñ yeli ösyär. Barıp 1950-nji yıllarda esas-sız gadagan edilen milli eposımız Gorkut-Ata, Oguz-nama, Göro¦lı,Îabende,merhum AtagowÏudıñ belli Perman romanıñ çap bolmagına, Ïeyle-de ”Mukamlar baÏı”, ”Seni” yalı milli sazlarıñ radiodan yañlanmagına ru¦sat berilyär. Barıp 1924-nji yıldan soñ ilkinji gezek türkmen dili döwlet dili diylip jar edilyär...

1990-nji yılıñ April ayında Azarbayjan halkı Araz çayınıñ iki yanında çekilip, ol halkı biyr-biyrinden ayra düÏren tikenekli siymler goparıp baÏlayarlar. Edil Ïol günler Türkmenistanıñ yokarı Ïurası her yılıñ May ayınıñ soñkı yekÏenbesini milli Ïahıyrımız Magtımgulınıñ günleri diyip ıkrar etyär hem AÏgabadıñ iñ ulı köçesiniñ adına Îahıyrıñ adı dakılyar.Îol yılıñ May ayınıñ 18-ine prezident Niyazovıñ yolbaÏçılıgında 60 adamdan bolan siyası we ılmı topar Garrı-galanıñ Îarlawuk obasınıñ üstünden geçip, Marawa-depäniñ günbatarında yerleÏen Ak-tokaya barıp, Döwletmämet Azaddı bilen Ma¦tımgulını ziyarat etyärler. Iraniň Mazenderan welayatınıñ gübernatori AÏbat TV-siniñ jurnalistına beren interviyusında Ïu yakında iki türkmeniñ gatnaÏjakdıkları hakında maglumat beryär.

1990-nji yılıñ 28-nji Mayında ozalkı Îureviniñ serhetçiler güni mınasıbatlı ”YaÏ kommunist” jurnalınıñ 30-nji May 21-nji sanında Orta asia serhet gorayjılarınıñ baÏ komandiri Boris-Gribanov Ïol yılıñ January ayında Gızıl-Etrek, Howdan, AÏgabat-Guçan, DuÏak we Saragıtdan geçelge nokatlar açıljak diyen wadasını beryär.Aydılan döet nokatdan diñe Gızıl-Etrek geçelgesi Iran türkmenleriñ topragında yerleÏyär.

Türkmenistan öz milli garaÏsızlıgına gowÏandan soñ Eyan döwleti AÏgabtda öz iylçi-hanasını Ïeyle-de Türkmenistanıñ birnäçe Ïäherlerinde kosul edaralarını açıp baÏladı.Emma Türkmenistanıñ, Iranlı türkmenleriniñ yaÏayan Ïäherlerinde yekeje-de iylçi-hanadır konsulı yok.Iranlılar AÏgabatda pars dilini sapak beryän birnäçe korslar yola goydı emma muña garÏılık türkmen döwleti Iranlı türkmenleriñ arasında hiyç hil medeniyet öyi hem yok.

Iraniň daÏarı iyÏler ministerligi tarapından neÏir edilyän ”Orta asia we Gafgazı öwreniÏ ” jurnalınıñ her sanında diyen yalı”orta asia Iraniňkı, Irana gaydıp berilmeli” diyen pikir yöredilyär.Islamı hökümet bar güyji bilen Türkmenistanda ”Irano-fil” ideologiyasını propaganda etyär, türkmen halkını gul etmek üçin neÏe maddalarını yollayar...Emma muña garÏı biziñ Türkmenistanlı yolbaÏçılarmız olara ”dogan” diyip, atdır halı serpay yapyarlar.Iraniň hazirki hökumeti ozalkı patıÏalık düzgüni yalı hiyç haçan türkmeniñ dostı-doganı bolup bilmez, sebäp olarıñ Etrek-Gürgen türkmenlerine salan yaralarından heniyz bugüne çenli ganlar akıp duwr.

Biz tarıhdan bir zadı öwrenip galdık.Ol-da Iran-Rus döwletleriniñ ortak siyasatları astında biziñ ıkbalımız kesgiytlenipdir.Iran döwleti Orslarıñ Türkmenistanı basıp almagını Ïadıyanlık bilen garÏı alıp, olara gutla¦ telegerammalar yolapdırlar, gerek bolan yagdayında ilerden çozuÏlar gurnap türkmenleri gısaja salıpdırlar. Bu gün haysı yüz bilen utanman türkmen toparı ozal biziñkidi, oni orslar bizden basıp aldı ”diyärler, bular yalı yalan töhmetlerine yekeje deliyl hem görkezenoklar, görkezip hem bilmezler. Yöne bizi gatı geñ galdıryan zat ol hem bütin dünyäde terrorı goldayan hökmünde yigrenilyän Iran bilen biziñ erkinlige yañı yeten döwletimiziñ Ïeyle yakın aragatnaÏıkda durmagıdır.Îeyle siyasatıñ gorkunç derejesine barıp yetmeginden howtırlanan käbir orya asia döwletleriñ yolbaÏçıları Niyazova duydırıÏ berdiler.Dogurdanam beyle yakın aragatnaÏık ol hem anti türkmen, pars Ïaunizmini goldayan Iranlılar bilen nämä gerek, bu diplomasiya kimiñ bähbiydine?

Orsyet, Irana yadro yaragdır atom stansiyalarını grup beryär, ol hem edil türkmen topragınıñ golayında, egerde Çernobil yalı peläketçilik döraysa soñunı Alla biler.Diymek Orsyet-Iran aragatnaÏıgınıñ sazlıgı esasında we Ïol diplomatik linya baglı bolan biziñ häzirkiTürkmenistanlı yolbaÏçılarmız Iranlılar bilen ”dostlıklı ” aragatnaÏık alıp baryarlar.

Türkmenistan garÏsızlıgına gowÏandan soñ daÏarı yurtlerde yaÏayan türkmenleriñ ıkbalları bilen gızıklanıp, öñki Dosluk we Watan jemgiyetlerini ”Dünyä türkmenleriñ humanitar birleÏigi” adlı gurama üytgedip onuñ baÏlıgına bolsa Niyazov geçdi.Bu gurama praktiki taydan gerekli weziypäni yerine yetirip bilmängelyär. Mısal üçin Iranlı ya-da OwganıÏtanlı türkmenler öz Ata watanları bolan Türkmenistanda yokarı ılım almaga gelenlerinde olardan otunmanı müñlerçe dollar soralyar, Auwrupada yaÏayan türkmenlere we olarıñ ösüp baryan körpe nesillerini türkmen ruhunda yetiÏmeginde hiyç hiyl alada edilenok, Latin hatında material çap bolmayar we Ï.m

Prezident Niyazov 1994-nji yılıñ Oktoberinde Dünyä türkmenleriñ humanitar birleÏiginiñ 3-nji konfrensiyasında Ïeyle çıkıÏ edipdi:

“Iranda,Owganıstanda,Türkiyede,Irakda

Yurupanıñ dürli Ïäherlerinde, Amerikada

we beyleki yurtlarda yaÏayan türkmenler

Ata watanında,Türkmenistanda yaÏayan

dogan garındaÏlarıñız,arkadaÏlarıñız bilen

dolı deñ hukuklısıñız. Türkmenistanıñ

yolbaÏçıları ,türkmen döwleti,halkımız

sizi hiyç wagıt mıyhman hasap etmez.

Türkmenistanda yer almaga, jay gur-

maga,maÏgala tutunmaga türkmen top-

ragı siziñ üçin açıkdır.Türkmenistanda häzir

5 milliona golay iylat bar.Meniñ maksadım

2000-nji yıla çenli türkmenleriñ 2 milliona

golayını Türkmenistana göçürüp getirmekdir”.

Îu asıllı siyasatı yöretmek üçin ilki bada Täjikistandan soñ bolsa Iranlı türkmenleriñ arasında bosgunlıkda yaÏayan Owganıstanlı türkmenlerden 150 maÏgalası Bendertürkmen we Ak-gala Ïäherlerinden Türkmenistana göçürlüp getirilyär.Göçüp gelen Täjikistanlı türkmenler dürli kemsidilmelere uçrap iyÏdir öy-öwzar berilmäni üçin gaytadan Täjikistana gaydıp gidipdirler.

Auwrupanıñ dürli yurtlerinde yaÏayan türkmenlere heniyz bugüne çenli Türkmenistan pasportı berilmän gelyär.Bu iyÏi çaltlaÏdırmak barasında onlarça gezek dürli edaralara yüz tutuldı.

Howa!

Biziñ döwrümiz koloniyalistik siyasatları esasında bölnen yurtleriñ biyrigyän döwrüdir, inha iki bölnen Viyetnam, Yemen Alman yalı yurtler birleÏip, Koreya bolsa biyrigmäge tarap ımtılyar.

Bar güyjümiz bilen zalımlıkda üçe bölnen milli watanımızıñ gaytadan bir döwlete ,bir topraga öwürlüp, tikenekli siymleriñ yok bolmagını talap edeyliñ. Soñı

GoÏmaçalar

1

1723-nji yılıñ 12-nji Septemberinde

Iran-Rus arasında baglaÏılan ılalaÏık

Orsyet patıÏası barıp 18-nji asırıñ baÏlarından bäri, türkmenleri gısıp saklamak üçin Iran döwleti bilen ılalaÏıp gelipdirler.AÏakdakı ılalaÏık Säfäviyt urugundan bolan Tahmasp 2-nji patıÏanıñ Sankt Peterborge iyberen iylçisi Ismayıl beg Etimad-äldöwle tarapından,Orsyet wekiylleri arasında bir Ïert-nama gol çekilipdir:

Alla tagalanıñ adı bilen

“Iraniň indi ençeme yıldan bäri periyÏan halda durandıgı hemme kiÏä ayan, Iran halkı beyle yagdaya tap getirmän patıÏanıñ alıp baryan siyasatlarına nä-giylelik bildiryärler.Beyle yagday ol yerde söwda iyÏleri bilen maÏgullanıp yören ors täjirleriñ jan we malını howup astına salyar,hatta olardan birnäçesi öldürlüp, malları talanıpdır.Iran patıÏası howupsızlıgı üpjün edip bilmäni üçin, alı-hezret orsyet patıÏası gadımdan set bolup gelyän dostlık ılalaÏıga dayanıp,gozgalañçılarıñ hereketleri orsyet serhedine sıçramaz yalı, Iran patıÏası goramak maksadı bilen Hazar yakalarında duran goÏunlarına ol gozgalañları basıp yatırmak üçin erkana hereket etmek burugını berdi.Iran patıÏasınıñ iylçisi alı-hezret orsyet patıÏasından Ïu hayıÏları yerine yetirmegi ara atıp, iki döwlet arasında Ïu ılalaÏıga gol çekildi:

1.Gozgalñı basıp yatırmak üçin Orsyet tarapı hayal etmän

Hazar kenarına atlı we piyada goÏun gödermeli.

2.Bu yardama garÏı Iran tarapı,Bakuw, Derbend we onuñ

etrabındakı yerler bilen birlikde, Ïeyle-de Hazar yakasındakı Giylan,Mazenderan we Astrabad welayatlarını müdümilik Orsyet patıÏasına beryär.Adı agzalan welayatlar ömür-bakı Orsyediñ erkinde durar.Bu yerler ors goÏunlarınıñ yerleÏmegi üçin gereklidir.

3.Alı-hezret orsyet patıÏasına berlen welayatlarda, goÏun sürsatını daÏamak üçin deñiz yolı yeterliksizdir. Bu yerlerde köp sanda at bar, her atıñ bahası 12 rublden artık bolmalı däl.Îeyle-de alı-hezret Iran patıÏası yük daÏamaga gerek bolan düyeleri mu¦tına üpjün etjegine söz beryär”.

Bu ılalaÏıkdan 6 yıl soñ 1729-nji yılıñ 13-nji February ayında Iraniň ReÏt Ïäherinde 2-nji bir Ïert-nama gol goyulyar.Îert-nama, Orsyet patıÏası Pioter 2-nji tarapından Orsyedıñ Giylan we Hazar kenarındakı goÏun baslıgı, Sankt Alehande medalıñ eyesi Vasili LovaÏova bilen Iranı basıp alan Owganıstanlı Mahmud Äfganıñ tarapından Muhommet Seyid alı han gol çekilipdir.

“Her iki yurdiñ bähbiydinı gazanmak ugrunda, ılayta-da biziñ garÏımıza göreÏyän halkların eline her hil ok-yaragıñ geçmezligi üçin biz Ïu mukaddes Ïet-nama gol goyyarıs.

1.Bellenen araçäkler we onuñ iki tarapındakı kesgiytlenen Ïäherler müdümilik Ïu yagdayda galmalı.

2.Alı-hezret Orsyet patıÏası, dostluk yagdayını göz-öñüne alıp,Ïeyle-de oları baÏga bir döwlete bermezlik Ïerti bilen Mazenderan,Giylan we Astrabad welayatlarını Irana gaydıp beryär.Eger bu yagday ünsden düÏürlse Orsyet, adı agzalan welayatları gaytadan müdümilik öz erkine geçirer.

3.Eger araçägiñ her iki yanında yaÏayan halkdan öz maÏgalası, mal-mülki bilen serhediñ ol bir tarapına geçip pena sorasa, olara pena bermän, mal-mülkleri bilen gelen döwlete gaytarıp bermeli”.

GoÏmaça

2

Pioter 1-njiniñ wesyet-naması

GiyriÏ - Mukaddes we bölünmeyän üç güyjüñ adı bilen biz bütin Orsyediñ güyçli impraturı we soltanı Pioter 1-nji öz miyrasdüÏerlerime we rus milletli hökümdarlarına yüzlenip,özümizi oña minnetdar boldugımız Alla tagala bizi ors milletini Alla nurı bilen bezämäge iybereni üçin Ïükür etyäris. Bütin Auwrupada diñe bir millet hökümrowan bolmalı.Häzir ähli Auwrupa döwletleri güyçden düÏüp, yok bolup baryarlar, olar Ïeksiz bir yaÏ nesiliñ eli bilen dargarlar, yöne Ïol yaÏ nesil mıdama tayyar bolup durmalı.

Men Ïu yakında gündogardan Auwrupa boljak hüjümi Huday tarapın yerine düzülen bir plan bilip, onuñ amala aÏırılmagını bize tabÏıryar.BilÏiñiz yalı Rum milletiniñ gaytadan janlanmagı Barbarlarıñ hüjümi netiyjesinde yüz berendir.Biziñ gündogardan günorta tarap etjek yörüÏimiz Nil deryasınıñ joÏgunından soñ bolar. Îoña görä menden soñrakı nesiller Ïu aÏakdakı maslahatları mıdama göz öñünde saklamalı:

Bu wesyet-nama MenÏur Gurganınıñ 1988-njı yılda Tehranda neÏir etdiren ”Irandakı Rus-Inglis bäsdeÏligi” adlı kitabından alındı.

galyan laylar yalı ol yurtleri kuwatlaÏdırar, biz ol yerleri terk edemizden soñ, meniñ miyrasdüÏerlerim ulı siyla öwürlip keselläp, horlanan Auwrupanı abadanlaÏdırar.Eger meniñ miyrasdüÏerlerim Ïol siylı kontrol edip, onuñ tolkunlarını her hiyl garÏı sakalardan sag-aman geçirip bilseler maksada layık

1.Ors döwleti öz goÏunını mıdama taplanan gılıç yalı tayyar saklamagı wajıypdır.Esegerlere diñe seriyÏte we ok-yarag yıgnanyan wagtından baÏga mahal dıynç bermeli dälOrs milleti urÏa alıÏar yalı mıdama hüjüme tayyar bolmak wajıypdır,parahatçılık wagtında seriyÏte we pul yıgnap, urÏa tayyar durmalı, olar Ïeyle bir öldürmäge heriys bolmalı, diñe beriljek hüjüm permanına garaÏmalı.Häzir parahatçılık zamanındır Ïoña gärä köp mukdarda yarag toplamalı, Ïeyle-de söweÏ wagtında yaraÏiga oylanıp, bar erki elden berip oturmalı däldir.

2.UruÏ wagtında baÏardıgıñızça daÏarı yurtli dürli iylatdan emelen,ılayta-da Auwrupa terbiyesini alan harbı serkerdeleri yurde çekmek parzdır,Ïeyle-de parahatçılık mahalı daÏarı yurtli magarıyf we senagat ussatlarını yurde çagırmalı. Esasan ors milleti madı bähbiytleri gazanmakdan baÏga, olarıñ hasabına dürli modern zatları öwrenmelidirler.Bu ösüÏiñ iñ möhüm teknikidir.

3.Porsat ele gelen mahalı awçi yalı sa¦-o soldan awa bakıp, Auwrupanıñ ähli yagdayına- jenjellerine, agzalalıklarına- garıÏmalı, ılaytada bize yakıyn we goñÏı bolan Almanıñ iyÏlerini dıkgat bilen ıyzarlamak ulı bähbiytdir.

4.PolÏanı dargatmak üçin olarıñ arasında duÏmançılık, bozuklık,Gabanjañlık we müdümi kiyne döretmeli.Bu maksada yetmek üçin beyleki Uwrupa döwletlerini siym-o zer bilen öz tarapıña çekmeli.PolÏanıñ içinde parahorlıgı rowaçlandırıp, olarıñ arasında agzalalık döredip,yolbaÏçılarını para bilen özümize çekmeli.Bu maksat hasıl bolandan soñ, öz islegñiz bilen ol yurdiñ patıÏasını saylap bilersiñiz.Ors esgerlerniñ añsatlık bilen PolÏa giyrmäge bahana bolar yalı olarıñ harbı däl söweÏjeñlerini öz hemayatıñıza alıñ, bu güyçler,yurt dolı kontrola geçyänçä ol yerde galmalı.Eger Ïol halda baÏga bir goñÏı döwletden siziñ iyÏiñize garÏılık görkezilse, siz PolÏanı olar bilen paylaÏmaga razı boluñ.Îeylelik bilen dörän pitnäniñ öñüni alıp bilersiñiz, yöne derhal elden beren zadıñızı ıyzına almaga tayyar boluñ.

5.Îvetsyanıñ klonilyalarınıñ köp mukdarını ele geçirmek üçin ol döwleti size garÏı bir hüjüm etmäge mebur ediñ, ondan soñ her tarapdan olara çozup, oları diyza çökeriñ, ondan soñ Daniya bilen Îvetsya arasında duÏmançılık dörediñ we bu duÏmançılıgıñ uzak sürmegine yardam ediñ.

6.Rus patıÏası we onuñ miyrasdüÏerlerine Alman patıÏasınıñ urugından bir gıyz bilen öylenmek wajiypdır. Îeyle durmuÏ gurmak bilen är-ayal bähbiydi ara düÏer we öz peydamız üçin garındaÏlık bahansı bilen ol yurdiñ içki iyÏlerine añsatlık bilen garÏıp bolar.

7.Inglis deñizlere mätäç bolan we deñizçilikde güyçlenen we Ïol yoldan baylık yıgnan bir döwletdir, olar mıdama öz deñiz kuwatlarını güyçlendiryär. Bu döwlet bize we biziñ hem olara mätäç bolanımız üçin ähli aauwrupa döwletlerinden diñe Inglisler bilen yagÏı aragatnaÏıkda bolmalı, ilayta-da söwda pudaklarında we olarıñ harıyt mallarını Ïol sandan agaç we Ï.m orsyetde sardırmak bilen köp baylık elimize geçer we ınglis pulı yurdumize giyrip ugrar. Îeylelik bilen olarıñ söwdigärleri bize ınanıp, biziñ gämiçilik söwdamız ol yurtde ösüp ugrar.

8.Ors döwleti günsayın öz harbı we deñiz güyçlerini demirgazıkda Baltik gıralarına, günortada bolsa Gara-deñize tarap yayradıp ugramalı.

9. BaÏardıgıñızça Istanbul we Hindistana yakıynlaÏıp ugramalı, sebäp her kim bu yerlere el yetise dünyäniñ hakıkı soltanı bolar.Îol sebäp bilen Osmanlı döwleti bilen üznüksiz söweÏ alıp barmalı, Iran bilen hem söweÏmeli, dura-bara Gara-deñizi zabt edip, ol yerde gämi yasayan fabriklar gurmalı, Ïol ugurda Batiki hem ele geçirmek maksada layık bolar.

Häzir size iñ möhüm zat Iranı ezip, pars aylagına yetmekden ıbaratdır, Ïeylelik bilen Hindistana yakıynlaÏıp,gündogar söwdasını ele geçireñizden soñ yeke Inglis altınlarına däl bütin dünyä baylıklarından nesiypsiz galmarsıñız.

10.Orsyet, Austeria döwleti bilen birleÏik gazanmaga tarap hereket edip, olarıñ bähbiytlerini gorayan yalı görünmeli we bu yurdiñ Almanı basıp almagını goldamalı,emma aÏakdan olarıñ arasında duÏmançılıgı köpetmeli.Olarıñ her tarapını geljek söweÏde orsyetden yardam alıp biljekdigine umuytlı saklamalı, Ïeylelik bilen olar güyçden düÏüp, siz ol yurtleri añsatlık bilen ele geçirip bilersiñiz.

11.Austeria soltanlarını, Türkleri Auwrupadan çıkarmaga tarap küÏgürmeli.Haçanda biz Istanbulı basıp alnımızdan soñ Austeriya aldananı bilip gahar-gazaba giyrse, oları Auwrupadakı söweÏler bilen güymäp bileris, ya-da basıp alan yurtleriñizden bir-az oñada pay berip razı edersiñiz, elbette derhal berlen yerleri gaytarıp almaga giyriÏmelidirsiñiz.

12.BaÏardıgıñızça Majarıstanda(Vengeriyada),Osmaniyda we PolÏanıñ ortasında çaÏıp yören bütin Grekleri(Yunanları) öz daÏıñıza üyÏüriñ we olardan arka çıkıñ ele gelen bir porsatda biz bütin Kristiyan dinına baÏlık saylap, özümizi her duÏmanıñ dostı edip görkezip bileris.

13. Îvetleri dargadıp, Iranlıları yeñip, PolÏanı diyza çökerüp, Osmanlı imperyanı zabt edeñizden soñ, biziñ goÏunumız kuwatlanıp, Baltik we Gara-deñizi deñiz harbı güyçlerbilen ele geçireñizden soñ, dünyäni paylaÏmak üçin ayrı-ayrı we gizli yagdayda ilki Fransuzlar soñ bolsa Viyena paıÏası bilen gepleÏige giyrip,diñe ikiñiz ılalaÏıp biljekdiñizi ara atıñ.Eger olarıñ ikiden biyrisi bu iyÏe razı bolsa maksada yetmekdir, dura-bara ol döwleti yumÏadıp,erkini ele geçireñizden soñ biyrigip ol bir garÏı bolan döwleti aradan götermeli.Ahır soñunda bolsa size ortak bolab döwleti yok etmek kasdına çıkıñ, bu iyÏ onçaklı howuplı bolmaz, sebäp ol wagıt, Orsyet bütin gündogar we ya-da Auwrupanıñ köp yerlerini öz kontrolına geçiren mahalı we güyçli döwridir.

14.Eger-de agzalan her iki döwlet siziñ hayıÏıñızi ret etseler, onda olarıñ arasında duÏmançılık odunı tutaÏdırıñ,olar biyr-biyrleri bilen çaknaÏıp ahır soñunda bir tarap ejiyzlär, edil Ïolar yalı yagdayda Orsyet döwleti hayal etmän bar güyji bilen Almana hüjüm etmeli we Ïol bada ulı we agır yaraglara beslenen iki sanı deñiz harbı skadranlarını Asia yollanjak goÏunlar bilen tayyarlap, birisini Azov deñzinden ol birisini bolsa Arhan-gök sürüñ bu harbı kuwatlarI Orta yer deñzinde Demirgazık deñizde, we baltikda manuver bersinler we edil siyl suwı akan yalı bi yandan Fransa, ayrı tarapdan bolsa Almana çozmalı. Bu iki yurd ele salnandan soñ Auwrupanıñ beyleki döwletleri añsatlık bilen size boyun bolarlar.Bu Auwrupanı ele geçirmek üçin yeke-täk yoldır.

GoÏmaça

3

Arkiv dekumentleri

Orsyediñ Tehrandakı dolı i¦tıyarlı iylçisi we Fransiyanıñ Ïarjdoferiniñ Eyanıñ baÏ weziyrlik benasına gelip, goÏunıñ 1298-nji Gamarı/1879-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenlerine garÏi söweÏde gazanan yeñiÏlerini gutlamak hakındakı BaÏ weziyriñ Naseret-din Ïa yazan rapportı.

“Ayak astınıñ gurbanı bolayın, Kıble-ye älem!

Bugün günbatara üç sagagat galar, Orsyediñ iylçisi we Fransanıñ Ïarjdoferi, Sepesalarıñ Etrek we KümüÏ-depäni basıp alanı eÏidip begenç bilen onı gutlamaga geldiler we menden bu Ïatlıgı has dabaralandırmak üçin ulı bir ziyafat berip, toy tutmagımızı islediler. Men hem derhal bu buysançlı habarı size yazıp, Ïeyle bir toyuñ tutulmagına ru¦sat dileyärin.DaÏarı iyÏler ministeri Emin etdowle hem Ïat bolar. her halda perman soltanıñ permanıdır”.

Bu tarıhı arkiv dekumentleri 1982-88 nji yıllar aralıgında Iranda ılmı iyÏler bilen maÏgullanıp yören döwrümde Tehranıñ milli arkiv edarasından tapdım.

GoÏmaça

4

Gök-depedäki gan döküÏükden janlarını gutarmak üçin Iran serhedine yakıynlaÏan türkmenleriñ durmuÏı hakında Horasan häkiminiñ Tehrana iyberen rapportı:

“Bize gelip yetiÏen giyzli habara görä müñe golay Ahal iylatı Tejene gelipdirler, iki sanı adam ogrıyn olarıñ aralarına iyberdim. Göçüp gelenleriñ sanları, maksatları hakında habar getirerler. Meniñ bilmek isleyän zadım olar orslar bilen söwÏmek hıyalları barmı ya-da olara rayat bolmak isleyärlermi, ya-da biziñ beyik döwletimize rayat bolmak isleyärlermi.Horasan serhedine gelen müñe golay türkmeni, orslar bilen baglaÏılan ılalaÏıgımız esasında oları rus garawullarına tabÏırdık”.

GoÏmaça

5

1884-nji yılda Ak-galadan Tehrana iyberlen telegram rapportlarından:

“Ak-galanıñ telegraf siymı(linyesi) hakında

5-6 gün mundan ozal Ak-galanıñ siymi, yarım agaç bu Ïähere yetmezden Ak we Ata-baylarıñ yurdinde yedi yerden gırlıp taÏlanıpdır.Mämet-esen han mürzäni üç sanı tüpeñçi bilen ol yere yoldım. Ata-baylarıñ yüzbaÏısını çagırıp, olardan garamat isledik.Her gün diyen yalı bu telegraf linyası gırılyar”.

Hatıñ aÏagında PatıÏanıñ permanı yerleÏipdir:

” Jenap baÏ weziyr Emin elsoltan!

Edil Ïu mahal telegraf edarasınıñ baÏlıgı Kerim hana gazap bilen telegraf yolladım. Der hal siymları türkmenlerden alıñ yogsam özüñiz jerime bolarsıñız”.

Dazlarıñ Etrekden aÏıp, Orslarıñ olara garÏı bolmagı

“Dazlar Etregiñ añırsına geçipdir diyen habar eÏidildi, orslar olarıñ öñüni alıp,olara- bu yere geljek bolsañız atsız, yaragsız, yekän-yekän gelmeli, yogsam yol bermeris-diyipdirler. Daz ozalkı oturan yerlerinde 2 agaç iyzına tarap süyÏüpdirler”.

GoÏmaça

6

1889-nji yılda Naser-etdin Ïanıñ Astarabad häkimi Seyf -elmolke türkmenleriñ arasına iç-alı iyberip olarıñ hal-yagdayından habar getirmek hakındakı permanı:

“Ozalkı hatlarda belleÏim yalı örän seresaplı bolup, Yomutlarıñ we Etrekde oturan Jafar-baylarıñ we hatta Balkan tarapına, orsyediñ içine gatı ökde we hüÏgär adamlardan saylap iç-alı yolañ, Astrabad goÏunını tayyar saklañ. EÏidilÏine görä IyÏan ya-da molla sıpatlı adamlar türkmenleri biziñ garÏıymıza ayaga galdırmaga tayyarlanyarlar. Garaz, gatı hüÏgär boluñ, eger sähälçe gafıl bolsañız bagıÏlanmarsıñız.Türkmenleri gatı horlamalı, olara - yene birgezek gozgalañ turuzsañız sizlerden nam-nıÏan goymarıs- diyip añlatmalı.Türkmen we serhediñ habarlarını çalt-çalt yetirip dur. Elbette öñki telegraf kodı bilen bu gezek yolajak giyzli kodı degiÏdir”.

GoÏmaça

7

1925-nji yılda Iran döwletiTürkmensähranı basıp alandan soñ KümüÏ-depe-de harbı komdant ya¦day jar edilip, iylatıñ Ïähere giyriÏ-çıkıÏı gadagan edilyär. Bu dokumentde Hajı Nurgeldi Jäji oglı, KümüÏ-depäniñ gala-begine yüzlenip, ondan öz pagta meydanına gitmegini hayıÏ etyär.

“Arz-nama

KümüÏ-depäniñ hormatlı harbı gala-begi

Pa¦ta meydanına gitjek, ru¦sat beriñ.

Hajı Nurgeldi Jäji oglı ”

Hatıñ aÏagında gala-begiñ permanı yerleÏıpdir:

“Jandarmalar

Pa¦ta yerine gitmek üçin bu ru¦Ïat hatınıñ bir ay möhleti bar”.

KümüÏ-depäniñ gala-beginiñ golı

we möheri

GoÏmaça

8

Asreabadıñ hähimi Hasan Ardelanıñ 1926-nji yılıñ 29-nji Novemberinde Ak-galnıñ harbı häkimine salgılanıp, turkmenler hakında yurdiñ içeri iyÏler ministerine iyberen rapportı:
“Içeri iyÏler ministerligi ! 78-nji sekret nomerli hata salgıanıp, Ak-galanıñ harbı häkiminiñ habar bermegine gärä, goÏunmızıñ bu yerdäki yörüÏleri netiyjesinde bur topar türkmen yagılar Îureviye gaçıp gityärler we olyerden erkana bärik gelip-gidip duwrlar.Bu yagday bir tarapdan goÏun yöretmäge ummasız çıkajı bolsa ayrı tarapdan olarıñ bu hereketleri boyun edilen türkmenlere türkmenlere erbet täsiyr galdıryar.Çaltlıkda hökman bir iyÏ etmeli, Îurevi oları ya-ha ol yerden kowup çıkarsın, onda, biz der-hal oları tutup yara¦sızlandırarıs.Yadımda huzuruñıza baramda Orslar beyle ası türkmenleri ol yere salmajak diyip size söz beren eken. Ya-da Orslar oları tutup, bize bersinler. Eger çäre görülmese döwletiñ we goÏunıñ ähli zähmetleri puwç bolar.Nr.161.

Astrabad häkimi: Hasan

Raportıñ aÏagında Ïeyle yazlıpdır:

Demirgazık edarası!

Hat okaldı.Ondan bir ehempları

sekret halında daÏarı iyÏler

ministerligine iybriñ.

GoÏmaça

9

1931-nji yılın 17-nji Oktober/1310Ï-nji yılıñ 26-nji Mehr ayında Türkmensäranıñ harbı häkiminiñ Astrabad häkimine yollan raportı.Bu hatda ol yañı golayda Baklandan gaçıp KümüÏ-depä gelenler hakında maglumat beryär:

“Nr.1719 26 Mehr 1310

Astabd goÏun baÏlıgı we Sähranıñ harbı häkimi jenaplarına

Nr.1758 hata salgılanıp, yañı golayda KümüÏ-depä gelen

13.2.10

mollarıñ adlarını iyberyärin.Bular müdümiylik KümüÏ-depede galmak hıyalları bar”.

Sähra häkimi

Hatıñ gırasında Ïeyle höküm edilipdir:

“Gelen mollalar sellelerini taÏlap, Pählevi telpegini geymeli.

Suwatsızlarıñ selle goymaga hakları yok”.

Balkandan gelenleriñ adları

1.Söyün berdialı oglı .

2.Garja Halligurban

3.Muhommetgurban

4.Annamuhommet Annadurdı

5.Abdırahıym Kemal ahun

6.Muhommtkeriym Kemal ahun

7.Rahmatgulı Îıyh ahun

8.Sapar Halat

9.Atamämet Guldan

GoÏmaça

10

1932-nji yılıñ 23-nji November/1311Ï-nji yılıñ 3-nji Azär ayında Ak-galanıñ harbı häkimi Türkmensähradakı okuw jaylar hakında Astrabadıñ harbı komandıyrına yazan raportı:

“Nr. 661

11.9.3

Çalt

Sähra hökümetiniñ alı jenaplarına

613-nji Nr. raportıñ dowamında Daz obasınıñ mektebi örän göz-gıynı yagdayda. Mektebi dolandıryanlarıñ alıp baryan erbet hereketleri netuyjesinde okuwçılar mektepdir öylerini terk edip, Îureviye gaçıp gityärler.Geçen ayda 3 okuejı Duyeji-Bähelke obasından 2 sanı okuçı bolsa Ak-degiÏden gaçıp,oları gaytarıp alar yalı heniyze çenli niyrededikleri belli däl.Ozalkı mektep müdüri Mürze Nasırolla han Maksuwdlu çetleÏdirlenden soñ, häzirki müdür Fetholla han Bähri siz alı jenaplardan yagdayı düzeltmek üçin yardam sorayar.Sähra hakında magarıyf iyÏleri dolandıryan adam bilen maslahatlaÏıp, bir düÏünjeli müdür iybermegiñizi hayıÏ etyäris.Beyle yagdayıñ dowam etmegi beyleki okuwçılarada erbet täsiyr galdıryar.

Ak-galanıñ häkimi:Mayor2. Mäjd

Hatıñ gırasında Ïeyle jogap berlipdir:

“Ozalkı müdüri iyÏıne yolap, halkıñ razıçılıgını gazanıñ

GoÏmaça

11

1937-nji yılıñ June ayında Iranın goÏun Ïtabınıñ orunbasarı tarapından içeri iyÏler ministerligine yazılan raport.Bu sekret hatda türkmen topragından açlık zerarlı Türkmenistana gaçıp gityänler hakında habar berilipdir:

Harbı ministerlik

2-nji edara

Information bölümi

“ Içeri iyÏler ministerligi Giyzli

Bujnurt serhet garawul baÏlıgınıñ habar bermegine görä Baratoglı Söyün öz maÏgalası bilen Îureviye gaçıp gidipdir.Jandarmalarıñ ayıtmaklarına görä güzeranınıñ pes bolmagı sebäpli ol, gaçıp giden eken.Eger Ïeyle açlık-horluk dowam etse köp adamlar gaçıp gitmäge tayyar.Siziñ bu yagdaya çäre görmeñizi hayıÏ etyärler”.

GoÏun Ïtabınıñ orunbasarı

Polkovnik Zargamı

GoÏmaça

12

1947-nji yılıñ Janvarında Iraniň polis merkezinıñ baÏ karargähi tarapından içeri iyÏler ministerligine yazılan raport.Giyzli diylip adlandırlan bu hatda, onlarça türkmen maÏgalanıñ aç-hor gıÏıñ sowgünda Irana geçiÏleri we Îurevi döwletiniñ oları göz tussagında saklaları hakında Iraniň polis organlarından hayıÏ etmegi görkezlipdir:

Içeri iyÏler ministerligine

“MaÏat polis bölüminiñ habar bermegine görä, 60 sanı türkmen öz çagaları bilen Îurevi serhedinden aÏıp MaÏadıñ Turbet Haydarı Ïäherine gelipdirler. Îurevi döwletiniñ hayıÏı boyunça olar göz öñüne alnıp, MaÏada getiriljek, yöne Ïu gıÏıñ sowgunda olar açlıkdan we eÏiksizlikden ölmekleri ahmal, olarıñ kä-biyrleri bu yagdaya çıdaman öz watanlarına öwrülmegi isleyärler. Yagdayı boluÏı yalı sizlere yetiryärin.

Polis Ïtabınıñ baÏlıgı.

Polkovnik Zarrabı

Peydalanılan çeÏmeler

1.Melgonov.Hazar yakasına siyahat.Parsça terjiyme eden

Gülzarı.Tehran 1985

2.Mekenzi.Demirgazık Irana siyahat.Parsça.M.Itihadiye

Gostere neÏriyatı.Tehran 1980

3. Mekenzi. Îol eser.

4.Bohler.Hazar kenarına siyahat.Parsça.Hodaperet.Teh.1977

5. Mekenzi. Îol eser.

6.Emin-etdöwläniñ gündeliginden.Isfahaniyan.4-nji tom

7.Friyzer.G.B. GıÏ siyahatı.Parsça.Emiri.Teh.1985. Tus

8.Yate.J. Horasan we Sistan siyahatı.Teh.RöwÏeni.1986

9.Watsen.G. Iran Gajarlar döwründe.Mazenderani.Tehran

1969. Suhon neÏriyatı.

10.Ga-em mukamıñ hatları.Gaytadan iyÏlän Muhommed.Îark

neÏriyatı.1987

11.Muriye.G Ispıhanlı Hajıbaba.

12. Ga-em mukamıñ hatları.

13.Iran mejlisiniñ ilkinji döwür açılıÏ çıkıÏlarindan.Resmi

mejlis gazetinden.1907

14.V.Mazenderani.Iraniň iñ gadımı döwürlerden bäri daÏarı

yurtler bilen baglan Ïert-namaları.DaÏarı iyÏler ministerligi.

15.Mohber.M. Iran serhetleri.Teh.1966

16-19.LogaÏova.B.R:Iranlıtürkmenler.Parsça.Izedi-Tähvili.

Tehran.1980.

20. 15.Mohber.M. Iran serhetleri.Teh.1966

21.Iraniň senat mejlisiniñ kararları.1955

SWEDEN

July 1996