Taýýrlan: Gürgenli. A.

golia@rferl.org

Irak Türkmenleri

1959-nji ýíl Kerkuk jeýatínda we Ïol ínsanlaríñ erkinligi ugrunda gurban bolan Türkmenleriñ ýa¦tí hatíýralarína hödürlenýär!

GiýriÏ

Íragíñ demirgazígínda(kuzaýínda) merkezi Kerkuk Ïährinde 2.5 milliondan aÏa iýldeÏlermiz ýaÏaýarlar. Írakda gudratí eýelän ”Bäes” partiýasíníñ ýöredip gelýän jenaýatlí siýasatlarí esasínda, türkmenler agír horluklara duçar bolup gelýärler, olaríñ iñ ajísí, 1959-nji ýílín 14-nji Julýda ”Kerkuk faja-esi” diýip adlandírlan soý gírímídír, Ïol ýawuz etnik gírímínda, müñlerçe türkmen gurbab boldí.

Bu waka we esasan ol ýerde ýaÏaýan türkmenleriñ Írak topragínda taríxí ýerleÏimí, we häzirki wagítda orta atýan siýasí isle¦leri barasínda durup geçmegi maxul gördük.

Türkmenleriñ kuzaý Írakda ýerleÏiÏi

Türkmenleriñ Íraga göçüÏleri dürli döwürlerde amala aÏípdír. Ämevitler we Abbasiýtler halipatlaríníñ goÏunlarínda gulluk eden türkmenler barasínda köp bilgi bar, esasan Abbasiýtler zamanínda türkmenle oñat orunlarí we ýaÏaýíÏlarí eýeläpdirler. Íraklí taríxçí ”Abdírezzak Al-Hasani” türkmen taýpalaríníñ íýzlí- íýzína amala aÏíran göçleri netijesinde häzirki oturan topraklarí eýeländiklerini tassíklaýar. Taríxçílaríñ köpüsi, asírlar öñ türkmenleriñ, Íraga ýerleÏendiklerini aýítsalarda, bu gün Írakda ýaÏaýan türkmenleriñ gelip-çíkíÏíní Seljuklar, Osmanlílar ýa-da baÏga Oguz taýpalaríndan diýip kesgiýtli aýdíp bolmaýar. Seljuk soltaní Togrol bilen Íraga giden türkmenleriñ arasínda Oguzlaríñ dürli boý we Ïaxalarí bolupdír.

Seljuklí beýik türkmen döwleti döränden soñ, bütin türkmenleri bu ulí döwletiñ baýdagíníñ astínda ýígnamak esasí maksat bolupdír. Emma bu arzuw hasíl bolmandír, sebäbi türkmenleriñ bir toparí, Azerbaýjana göçüp gitýärler. Togrol beg olara iýlçi iýberip, han-begleri bilen görüÏmekçi bolýar, emma olar bu çagírÏa jogap bermeýärler. Türkmenleriñ baÏga bir toparí bolsa, Íragíñ demir- gazígína göçýärler.

Dürli taríxí çeÏmeler Ïol sandan Íslam inseklopediýasínda, Osmanlí döwletiniñ döremeginden öñ, türkmenleriñ Írakda ýaÏaýandígí hakínda aýdílmasa-da, taríx sahíýpalarí 9-nji asírda(ýüz ýíllíkda), türkmenler ýaÏaýan häzirki topraklaríní eýeländikleri barasínda dolí maglumat bar. ”Bu jedelli gürrüñ 1-nji jahan söweÏünden soñrada günün probemasína öwrlüp, siýasí polmik tema bolýar. ”Musel” welaýatí barasíndakí orta çíkan Türkiýe-Inglis düÏünÏmesizligi sebäpli, ”Jemgiýet-e akwam”(Halklar jemgiýeti) tarapíndan bir komisýa düzlüp, türkmenleriñ ýaÏaýan topraklarí barada barla¦ iýÏ alíp baríldí. Komisýaníñ taýýarlan raportínda, türkmenlerín Sljuklí patíÏasí Togrol beg we Abbasiýtlar halíýfatlarí, Ak-goýunlí Ata-begler we Osmanlí soltanlarín döwründen häzirki zamana çenli bu halkíñ, türkmen adí bilen bu topraklarda ýaÏaýandíklarí tassíklanýar”.(1)

Esasan türkmenleriñ demir gazík(kuzaý) Íraga göçüp gelmegi 3 tapgírda amala aÏípdir:

1.Türkmenlerin bu ülkä aýak basan taríxí 7-nji asíríñ 2-nji ýarímínda, takmíýnan 670-nji ýílda bolupdír. Bular, türk Ïazadasí ”Gabaç” hakanín düzüminde ýaÏap, Araplaríñ orta asia ýörüÏlerinde,esir düÏüp, bu ýerlere sürgün edilýär. Arap serdarínín esasí maksadí bu batír türklerden ööz goÏunínda peýdalanmakdan íbaratdí.

2.Beýik turkmen Ïeljuklí döwlet döräp, orta-gündogara tarap süýÏmegi netijesinde, türkmenler, bu ýerlere ýerleÏýärler. Seljuklar 956-nji ýílda Togrol begiñ baÏtutanlígínda Türküstandan söýÏüp, Íragíñ demir-gazígína giýrýärler. Bu döwürde Erbil we Musel ”Ata-begleri”, Kerkuk ”Beglikleri”, Gara-goýunlí, we Ak-goýunlí ýalí türkmen döwletleri döreýäp baÏlaýar.

3.Bu topraklarda ýerleÏen türkmen taýpalarí güýçlenip u¦raýarlar we obadír Ïäherler bena edip baÏlaýarlar .

Bu gün Írak türkmenleri ýurdiñ beýleki halklarí bilen birlikde, aýdín bir geljege bakýarlar.

Uzak we gadíým bir taríxa eýe bolan türkmenler, Írakda bolup geçýän bütin siýasí geliÏmelerde ööz möhüm täsirlerini galdíríp gelýärler. 1920-nji ýílíñ Oktoberinde Abdíraxman El-Gelýaníníñ baÏ tutanlík eden wagítlaýín hökümetinde türkmen asíllí, Kerkuklí, Izzet- paÏa Magaríýf(egeýtim) we sa¦ílí¦í saklaýíÏ weziri(bakaní) bolupdír.

Kerkukli türkmenler, Írakda Feýsel patíÏanín gudratí eýelemegine garÏí bolýarlar we Ba¦dad-da geçirilen täç geýme dabarasínada hiýç bir türkmen gatnaÏmaýar. Îol sebäp bilen türkmenler dura-bara hökümet iýÏlerinden çetleÏdirilýär.

1924-nji ýílíñ 24-nji Maýínda türkmenler gorkunç bir etnik(soý) gírímína duwçar bolýarlar,bu ulí ölüm kompaniýasíní merkezi hökümet gurnaýar. 1926-nji ýílda bir topar türkmen intellegentleri(aýdíñlarí) atílíp öldrülýär, bir toparí bolsa sürgünedilýär we on müñlerçe türkmen ýigitleri gíýna¦ astína çekilýär. Merkezi hökümet, türkmenlere basgí ýapmak üçin 1941-nji ýílda täze bahanalar arap, ýüzlerçe türkmen maÏgalasíní Íragín günortasína(güneýe) sürgün etýär.

1946-nji ýílín 12-nji Julaýínda,türkmenler, Kekukde täzeden basgí astína alínýar. Halkín milli duýgí-düÏüñjelerini aýak astínda depeläp, çeýnän PatíÏa urugína garÏí, ýurtde güýçli, protest ýörüÏleri baÏlanýar. Bu adalatlí gozgalañlara türkmenler hem goÏulýar. PatíÏalík siýstemi agdarlíp, ýurtde jemhuwriýet düzgüni gurlandan soñ hem türkmenler dürli tragediýalara Ïaýat bolup, agír günleri baÏlaríndan geçirýärler. Olardan baÏda a¦zap geçen 1959-nji ýílíñ 14-nji Julý Kerkuk fajaesidir.

1968-nji ýílíñ 17-nji Julý aýínda bolan harbí döwlet agdarílÏígína çenli türkmenler ilki ínsan haklarínda maxrumdílar, diñe 17-nji Julý harbí hereketler netiýjesinde türkmenler arkaýín dem almaga porsat tapdílar. Esasan 1970-nji ýílíñ 24-nji Januarý harbí komitet tarapíndan ýaýínlanan bir bildiriÏde türkmenlere resmiýete tanalan medeni haklar, möhüm bir waka saýíldí, Ïol esasda kultur we magarif iýÏlerine bakan iki müdürlik döredilip, baÏlangíç okuwlarda türkmençe okatmaga ru¦sat edilýär. Karar Ïeýle: ” 89-nji karar

1.BaÏlangíç okuw jaýlarínda türkmen diliniñ okadílmasína,

2.Bu dilde magarif türkmen dilinde bolmagí

3.Türkmen magarif hakínda terbiýe we tälim ministerligine baglí bir müdüriýetiniñ gurulmagína,

4.Türkmençe edebiýatí, Ïígír we ýazíjílaríníñ öözlerine maxsus bir birleÏik guramasí döredip, eserlerini çap etmäge mümkinçilik döretmäge, dil we ukuýplaríní ösdürmäge mümkiýnçilik berilip, we bu ýazíjílar birleÏiginiñ Irak ýazijílar birligine baglanmasína

5.Kultur we medeniýet ministerligine baglí bolan bir türkmen kultur müdürliginiñ gurulmagína

6.Türkmen dilinde heptelik bir gazýet we aýdalík bir dergi(jurnal) çíkarílmagína

7.Kerkuk televizýoníndakí türkmençe gepleÏikleriniñ artdírílmagína karar edilýär”. Revolution Kiýada Ïuraníñ baÏlígí Ahmad Hasah-elbekir. 24.01.1970

(Írak türkleri.ErÏat Hurmüzlü.Istanbul 1991. S.35)

Bugün bosgunlíkda ýaÏaýan Írak türkmenleriñ aýdíñlarí siýasí we medeni guramalar döredip, dünýäniñ hemme künjeklerinde ööz halkínín siýsí we milli isle¦-arzuwlaríní orta atýarlar. 1989-nji ýílda ”Írak türkmen milli partiýasí” döredilip, onuñ baÏlígína Dr.Muzaffar Arslan saýlandí. IýldeÏimiz Dr. Aýdín, Írak türkmenleriniñ siýasí islegleri barasínda, ”Ülke ojagí” jurnalín 4-nji sanínda bir makala ýazípdír. Bu türkmenleriñ íkbalí Eýran we Owganístanda ýaÏaýan millionlarça türkmeleriñ hal-ýa¦daýlarí bilen kibapdaÏ bolaní üçin bu makalaní dolulígína getirmegi maxül gördük:

” Íragín demir-gazígínda, merkezi Kerkukde 3 milliona golaý türkmen ýaÏýar. Bular ööz milli hak-hukuklaríní talap etmek üçin her ugurda ýadawsíz göreÏüp gllýärler. Auwrupanín dürli ülkelerinde konfrensiýalar, simenarlar geçirip, ööz milli kimlerini ap-aýdíñ beýan edip, bu ínsanlaríñ garÏísína alníp barílýan assimilasion siýasatlaríní açíklaýarlar.

Türkmenler Íragíñ demirgazík-günbataríndan, günorta-gündo¦ara tarap uzanan we Araplar bilen Kürtler arasíndakí topraklarda ýaÏaýarlar, diýmek, türkmenleriñ ýerleÏýän topraklarí Siýriýa-Türkiýe araçäginden baÏlap, Bagdadíñ günorta-gündo¦aríndakí Bedre Ïäherine uzanan bir ülkäni ööz içine alýar. Bu topragíñ demir-gazígínda Kürtler, günortasínda bolsa Araplar oturýarlar. Demir-gazíkda Tel-aferden baÏlanýan bu ýerde, bütin ýörütelikleri bilen türkmen bolan bir topar Ïäher we oba emele gelipdir. Tel-aferden baÏlanýan türkmen ülkesi, Musele do¦rí uzanýar we bu ýerde gaýtadan giýñ bir möçberde Kerkuk we Bedre Ïäherine ýetýär.Türkmenleriñ köplük bolup ýaÏaýan Ïäher we obalarí Ïulardan íbarat: Tel-Afer, Musel, Ýunís, Píýgambar, Erbil, GuÏ-depe, Altín-köpri, Kerkuk, Täze hormatlí, Towuk, Kiýpiri, Gara-depe, Hanakíýn, Gara-han, Gíýz-robat, Îäher- Aban, Mendeli, Bedre.

Türkmenleriñ ýaÏaýan topraklarí, Anadolí stepiñ dowamí saýílýar. Bu ýerde Arap ýarím-âadasíníñ simbolí bolan hurma agají ýetiÏmeýär, bu ýa¦daý, (hatta 1923-nji ýílda Turkiýe bilen Ïol wagítkí birleÏen döwletle - Inglis, Fransiýa we Amerika- arasínda Luzan Ïertnamasí ba¦lanan wa¦tí hem gözden düÏmändir. Bu Ïetnama essínda häzirki türkiýe jemhuriýetiniñ araçäkleri kesgitlenip, häzirki Írak türkmenleri, Anadolídan böölnüp, aýrílýar, emma bu mada resmi suwratda Ïernamada beýan edilmeýär. A.G)

Írak türkmenlerine siýasí hak-hukuk tanalmagí, baríp 1920-nji ýílda merkezi hökümetiñ ilki düzüminde Kerkukli bir türkmeniñ ministerler kabinetine goÏulmagí bilen íkrar edilipdir.

1922-nji ýílda Írak bilen Inglistan arasínda gol çekilen Ïertnamaníñ 3-nji maddasínda, ýurdiñ esasí kanuníníñ taslamasínda, watandaÏlar arasínda siýasí tapawutlar aradan göterlüp,okuw jaýlarda ene dilde okamak, ara atílípdír. Bu prinsipleri göz öñüne tutan hökümet, 1925-nji ýílda ilkinji esasí kanuníníñ tekstini, arap, kürt we türk dillerinde neÏir etýär.1933-nji ýílda iñ soñkí görnüÏi neÏir bolan esasí kanüníñ 17-nji madasínda ”ýörüte” diýip bellenen punktlardan baÏga, Írakda resmi diliñ arapçadígí bildirlipdir. ”Ýörüte” diýlen punktlar bolsa 1931-nji ýílda 74 nomurlí ”ýerli diller kanuní boýunça” ýaýlípdír. Bu mada göra,baÏda Kerkuk we Erbil bolmak bilen kä bir türkmen otrumlí ýerlerde sudíñ(mähkeme)türkmen dilinde alníp barílmagí we türkmenleriñ köplük bolup oturýan ýerleriniñ baÏlan¦íç mekteplerinde, sapaklaríñ barísí türk dilinde bolmagí íkrar edilipdir. 2-nji dünýä söweÏiniñ baÏlanan ýíllarínda soñ berilen bütin bu siýasí we medeni hak-hukuklar biýr-biýr íýzína alínýar.

1958-nji ýílín 14-nji Julaýínda Írakda jemhuriýet düzgüniñ gurlmasíndan soñ, türkmenlere kä bir haklar gaýtadan tanalíp baÏlanýar. 1959-nji ýílda Bagdad radiosínda türkmen dilinde gepleÏikler berlip baÏlanýar. 1960-nji ýílda türkmenleriñ medeni kimligini goraýan ”Türkmen gardaÏlík ojagí” adlí medeni bir guramaníñ döredilmegine ru¦sat berilýär, Ïeýle-de 1968-nji ýílda Kerkuk televizýonínda türkmençe gepleÏikler berlip baÏlanýar.

1970-nji ýílda türkmenleriñ medeni haklarí, revolution(inkílabí) komitetniñ kararlarí bilen tassík edilmegine garamazdan, baÏlan¦íç mekteplerde türkmençe okatmak, edebi neÏir we edebiýatçílar birleÏik guramasíní döretmek ýalí madalar, bir ýíl geçmezden gadagan edilýär.

1971-nji ýíldan soñ a¦ír bir zulum we assimilasiýon siýasatína boýun edilen türkmenlerden ýüzlerçe göreÏjeñ ýigitleri atílíp öldürülýär, ýüzlerçe ínsan goranmaga hak bermeýän sudlaríñ kararí bilen uzak möhletleýin tussa¦ edilýär. Edil häzirki ýagdaýda, bu türkmenler, haklaríníñ gödeklik bilen aýak astína alínýandí¦ína garamazda, ööz milli kimliklerini saklamaga we bu ýolda söweÏmäge tarap íkjam iýÏ alíp barýarlar.

Írak türkmenleriñ esasí islegleri nämelerden íbarat:

Írak türkmenleri 1923-nji ýílda jar edilen we resmi suwrata tanílan ýurt bütinligini gabuwl etýärler. Türkmenler, ínsan haklarína boýun, medeni we demokratik bir düzgün içinde ýaÏamagí we baÏga milletlerden emele gelen bütin Írak watandaÏlarí bilen birlikde íkballaríní paýlaÏmak isleglerini orta goýýarlar.

Demokratik parlamentarism bir düzgün içinde, ínsanlaríñ dil, din, soý, pikir we wíjdan azatlígíní kepillendirýän bir rejimiñ tarapdarídír. Muní hakíkat ýüzünde amala aÏírmak üçin, bütin dünýä jegiýetler we goñÏí ülkeleriñ wekilleriniñ gatnaÏmagínda, türkmenleriñ iýlat saníní hasaplap, soñ bolsa guraýíÏ mejlis üçin wekiller saýlamalí, edil Ïol görnüÏde geçírilmeli azat we demokratik bir saýlaw bilen gurlan partiýalaríñ wekilleri we köplük etýän partiýalaríñ, az ssanlí partiýalarín sojial we siýasí haklaríní goramagí, kanun esasínda ülkäniñ íkbalíní kesgiýtlemegini talap etýär. GurulíÏ mejlis bu haklarí kabul etse, türkmenler, bitewöligi íkrar edilen bir Íragíñ içinde ööz milli hak-hukuklarína eýe bolup ýaÏamagí isleýärler.

Bütin Íraklí halkíní mísal görkezen bu gurulíÏ mejlis bu haklarí taníýman, etnik esaslara daýaníp, Arap bolmaýan milletlere erkinlik taníýmakdan boýun gaçírsa, diñe Ïonda iýlat saní esasínda ýaÏaýan ülkelerinde, türkmenleriñ ööz erkinlik hakíníñ tanalmagí Ïert bolup biler. Gíýsgaça aýítsak, türkmenleri siýasí we medeni haklarína eýe bolmak Ïerti bilen rak iýlatíníñ köpçülügi esasínda alínjak karara uýmak niýetindedirler.

Türkmenleriñ siýasí maksatlaríní jar eden Írak milli türkmen partiýasí, türkmenleriniñ siýasí hereketleriniñ dürli temalar hakíndakí progamíní düzüpdir. Türkmen milli partiýasíníñ neÏir we programlarína, ýurdiñ bitewöliginiñ esaslaríní güýçlendirip, erkin, azat Írak ýurdiniñ rejimi demokratik bir prinsip we program esasínda düzülmegini isleýär. Türkmenler, Íragíñ böölünmezligine ínanýarlar we bu maksat ugrunda göreÏýärler. Îeýle prinsiplerden ugur alíp, türkmenleriñ siýasí göreÏini Ïeýle formullap bolar:

1.Írakda milli-demokratik hereketler barasínda;

Türkmenler, Íragín geljeginiñ gorkí astínda bolman, bütin watandaÏlaríñ tebiýgí haklaríníñ öödelmegi, hakíkí bir demokrasiýaníñ prinsiplerine daýanýandígína ínanýarlar. Ýurtde ýaÏaýan bütin milletleriñ hak we pikir azatlígína hormat goýulmalí. Írakda, täze rejimiñ programí, demokrasiýa ínanýan partiýa we milli guramalarí iýÏbirligine çagírmakdan íbarat bolar. Îol maksatlara ýetmek üçin bütin demokratik partiýa we guramalaríní ortak çalíÏma programlar esasínda, iýÏbirligini güýçlendirmäge çagírýar. Türkmenler, terror we ýaraglí çatíÏmagí ret etýärler. Halkíñ milli we siýasí islegleri we problemleri gepleÏikler esasínda çözlüp bilner.

2.Köp partiýalík we esasí kanuna daýanýan haklar;

Írak milli türkmen partiýasí, köp partiýalí bir sisteme daýanýan sagdín bir parlamentaristik rejimiñ gurulmagína ínanýar. Ähli halklaríñ ööz maksatlaríní ýöretmegine , kanuna esaslanýan ýolar bilen niýet we arzuwlaríní beýan etmekleriniñ tarapíní tutýar.

Írak topragíníñ içinde guramaçílíklí erkin siýasí we medeni gazetdir jurnallaríñ çap we neÏir edilmeginiñ tarapíní çalýar. WatandaÏlarín esasí kanunda görkezilen haklarína ýetiÏmekleri, Ïeýle-de siýasí partiýalara goÏulmadíklaríñ azatlígína hormat bilen bakílar, olaríñ siýasí, milli, we diní ínançlarí, hiýç hiýl basgí görmezden hereket etmegini isleýär.

3.Ýurdiñ baÏga etnik halklarí barasínda;

Írak döwleti Arap, Kürt, Türkmen ýalí üç saní esasí halkdan emele gelip, munuñ bilen birlikde baÏga etnik we diní az sanlílaríñ barlígíní kabul etýär. Ýurdiñ howupsízlígí we ösmegi bu toparlarín biýr-biýriniñ haklarína hormat bilen bakmagína baglídír. Bu ínanja daýaníp, türkmenler, her hiýl milli guramalar bilen ýardamlaÏmaga taýýardíklaríní öñe sürýärler.

4. Ekonomik program barasínda;

Türkmen milli partiýasí, ýurtde liberal ekonomi sýstemine ímtílíp, azat bazar sýstemine ínanýar. Her bir Ïaxsí zähmetlerin öñüdäki bürokratik böwetleriñ aradan göterilmegine arka çíkýar. Ýörüte sektorlarín döwlet kontrolíndan çíkmagíní isleýär. Ülkäniñ bäbiýtleri ýa-da az giýdeýjili watandaÏlarín hemaýatí daÏínda, döwletiñ we ýurdíñ ekonomisíní dolandírmak ýolunda basgí ýapílmagína garÏídír. Bu arada, sosial adalat esaslaríníñ öñe sürülmesi we ýurdiñ giýdejisiniñ adalatlí sýstem esasínda paýlanmagíníñ tarapíndadír.

Ýurdiñ miili giýdejisiniñ dogrí we rentabel görnüÏinde ýatírímlara akdírílmagí we Ïonuñ bilen birlikde halklaríñ milli bähbiýtlerini her zatdan öñde tutmak bilen, ülkäniñ geljegini ínamlí düzgüne salmagíní isleýär.

Senagat we ekerançílík sektoríníñ janlandírílmagíní, ýurdiñ petrol, ma¦dan we suw çeÏmeleriniñ milli ekonomiýa hízmat eder görnüÏünde ýatírímlara akdírílmagíní isleýär.

Do¦rí bir pul siýasatína zíýan bermezden, halkíñ esasí ätiýäçlerinín üpjün edilmegine ínanýar. Merkez bank, milli valutaní hemaýat edip, inflatsýaní díýza çökermegini orta atýar.

Erkana bir daÏarí söwda siýasatíníñ dikeldilmegini, ülkäniñ howupsízlígí üçin-ýörüte ýagdaýladan baÏga halatda- döwletiñ bu göreÏlere päsgel bermesizligini isleýär.

5. Türkmenleriñ medeni durmuÏlarína garaýíÏlar barasínda;

Írakda ýaÏaýan türkmenleriñ medeni haklaríníñ íkrar edilmegi, baÏlangíç, orta we ýokarí okuw jaýlarda täliým-terbiýe dili hökmünde türk dilinden peýdalanmagíní we ýurdiñ universitetleriniñ ýörüte böölümlerinde türkmen diliniñ bilim programlarína giýrdirilmegini zerur görýär, ílaýta-da türkmençe gazet we medeni jurnallaríñ neÏir bolmagí, türkmen dilinde ýaýín berýän radio we televizion ýola goýulmagíní, türkmeniñ ílmí barla¦, maslahat we baÏga neÏriýatlaríníñ taríxí, medeniýeti, edebiýatí we milli miýrasí esasínda alíníp barílýan iýÏleriñ hemaýat edilmegini isleýär.

Sungatçílardan hemaýat edilmegi, ýörüte inistitut we baÏga-da Ïoña meñzeÏ hünär ugrunda alada etýän guramalarín döredilmegini talap etýär.

6.Demir-gazík(Kuzaý) Írakda höküm sürýän pikir we ínanç akímlarína garÏí tutulýan kararlar hakínda;

Türkmenler, ýurdiñ beýleki halklarínín däp-dessur we milli medeniýetine hormat bilen bakýarlar, Ïol sebäp bilen ýurde ínsanlaríñ din, wíjdan we medeniýet haklarína hormat görkezen, bir hakí, baÏga biýrisinden üstün saýílmagína garÏí bolup, her dürli ínanja homat bilen karaýarlar. Türkmenler, bütin bu haklara baglí bolan baÏga topar we az sanlí milletler bilen berk iýÏbirlik alíp barmaga taýýardírlar. Bu esaslar içersinde siýasí maksatlaríní beýan eden wekilleriñ goÏulmagí ugrda, Íagíñ baÏga milletleriñ wekilleri bilen gízgíñ bir dialog gurmaga we olar bilen ýardamlaÏmaga taýýardíklaríní beýan etýärler.

7.Íragíñ halkara gatnaÏíklarí barasínda;

Türkmenler, birleÏen milletler guramasína, ýa-da halkara ähiti-peýmanlara ínanýan Helsinki iýÏbirliginiñ ruxuna baglí galmaga we Íragíñ baÏda goñÏí ülkeler bolup, bütin dünýa ýurtleri bilen ýagÏí dostlíklí gatnaÏíklarda bolmagíi arzuw etýärler. Bu ýurtleriñ iç iýÏlerine garíÏmasízlígína ínanÏí ýalí, ortak bähbiýtleriñ goraníp saklanmagína ínanýar. Islam konfrensiýasí guramasína baglí bolan ülkeler bilen iýÏbirligini alíp barmagíní talap edip, Íragín dünýä boýí resmiýete tanaýan halkara we regional guramalarda-da aktiv rol oýnamagíní isleýär.

8.Türkmenleriñ Arap birleÏigi hakíndakí garaýíÏlarí;

Türkmenler arap halkíníñ we arap birleÏigini amala aÏírmak üçin, ööz halklarí arasínda hízmatdaÏlígí, iñ ilki haklar hökmünde kabul etýärler. Bütin ähli araplar bilen dogan ýalí ýaÏamaklarína päsgel bolmajakdígíní we hiýç hiýl çekeleÏiklere giýmejekdiklerini maksat edinýärler.

9.BaÏga ýurtlerde ýaÏaýan türki toparlar bilen medeni aragatnaÏíklar barasínda;

Türkmenler, dünýäde türk soýna baglí bolan baÏga türk toparlarí bilen medeni ýüplere baglídírlar, Ïol sebäp bilen bu toparlar bilen doganlík iýÏbirliginiñ gurulmagína tarap ímtílýarlar. Türkmenleriñ siýasí kararlaríníñ erkinligi esasínda täsirli bolmadan, bu toparlaríñ medeni, sosial, teknik ugrunda gazanan tejribelerinden peýdalanarlar. Bu maksatdan ugur alíp, turk bilim we medeniýetiniñ galkínmagíní amala aÏírmak üçin medeni we tekniki bilermen leriñ hemaýat astína alínmagíní isleýärler. Türki halklaríñ dilleriniñ, edebiýatlarníñ biýr-biýrine ýakínlaÏmagí ugrund alníp barílýan tagallaradan arka çíkýar.

10.Türkmenleriñ sosial düÏünjeleri barada;

Türkmenler, maÏgalaní, durmuÏíñ esasí özeni saýarlar, bu düÏüñje esasínda maÏgala gatnaÏíklaríní we duzgünini berk goraýarlar. Islam dininíñ ta¦líýmatí we mili däpler esasínda oturdílan maÏgala gatnaÏíklaríní we maÏgalaníñ sosial däplerini örän güýçlendirmegine çalíÏýarlar.Îol pähimden ugur alíp, aýallaríñ her bir Ïaxsí we ýa-da döwlet edaralarínda iýÏlemeklerine we isledik görnüÏüde maksatdír arzuwlaríní beýan etmegini gollaýarlar. Aýallaríñ saýlawlara we siýasí hereketlere gatnaÏmaklaríní kepillendirýärler. Türkmen ýigitleri halkíñ däpleri ugrunda, dogrí häsýetli ýetiÏmekleri üçin terbiýe almaklarí we bolumsíz hereketlerden we sosial durmuÏíñ birlik we deñligini aradan göterjek bolýan iýÏlerden daÏlaÏmagíní öñe sürýärler.

Netiýje

1.Türkmenler, Írak topragí içinde bir esasí millet hökmünde tanalmaklaríní, siýasí, medeni we her hiýl watandaÏlík haklaríníñ goranílmagí üçin zerur bolan göreÏleri hemaýat etýärler.

2.Türkmenleriñ hak ugrundakí göreÏleriniñ türk we halkara bakímíndan tanalmagí üçin zerur bolan maddí we ruxí hemaýatíníñ dikeltmesiniñ tarapdarídírlar.

3.Türkmenler etniki taýdan bir millet bolup,Írak topraklaríníñ içinde ýaÏaýan raýonlarínda öñe sürýän haklaríníñ goranílmagíní isleýärler.

4.Írakda diýn, dil, soý, reñk we ínanç tapawutlíklara garamazdan, ínsan haklarína hormat goýýan bir rejimiñ dikeldilmegi ugrunda göreÏýärler.

5.Írakda, bütin etniki toparlarí ööz içine alíp biljek demokratik-parlemantaristik düzgüniñ dikeldilmegi ugrunda göreÏýärler.

6.Türkmenler, Íragíñ, dürli etnik toparlarínín íkrar edilmegi üçin, birleÏen milletleriñ we goñÏí ülkeleriñ wekilleriniñ gatnaÏmagínda dogrí bir iýlat ýazuwní geçimegini talap etýärler.

7.Írakda, türkmenleriñ, täze düzgünde, iýlat saníníñ hasabína görä her dürli haklaríníñ kanüní hemaýatína alínmagíní öñe sürýärler.”

Sözümiziñ soñunda, Írakda ýaÏýan türkmenler, ýer ýüzündäki beýleki ínsanlar ýalí ýaÏamak, í´rak içinde, dünýäniñ íkrar edilen ínsan haklarí, bütin dünýä beýan-namasí maddalaríníñ ülkelerinde hakíkí bir görnüsde uýgulanmagíní isleýärler.

Bu gün iñ ilki ínsan hakí bolan azat ýaÏamakdan maxrum edilen Írak türkmenleriniñ durmuÏí, dünýä üçin utanç beriji ýagdaýdír.

Sweden, Julý 1996