Turkmensahra

  ترکمنصحرا
Dr. Araz Parwi? bilen s�hbetde?ligi? 3-nji b�legi
Mahmut Ka?garly kim?"Diwan Lugati't-T�rk" n�hili ktap?


TS. �?ki s�hbetde?liklerde Mahmut Ka?garlyny? bize miras go�an gymmatly eserine k�bir salgylanmalar bolsa-da, g�rr�? umuman alymy? �zi barada boldy. Bu gezek onu? eseri "Diwan Lugati't-T�rk" barada gi?r�k maglumat ber��se?iz. S�hbetde?ligi? ba?ynda a�dy?ymyz �aly "Diwan Lugati't-T�rk" n�hili kitap?�
�
A.P. Mahmut Ka?garlyny dil�ilik hem ylym d�n��sine tanadan "Diwan Lugati't-T�rk" t�rki dilleri? bir ensiklopedik s�zl�gidir. Alym bu eserini, �?ki s�hbetde?likler-de hem a�dyp ge�i?imiz �aly, 1072 �ylda �azmaga ba?lap, 1074-nji �ylda so?lapdyr. Ol muny Ka?garda �azypdyrmy �a-da Bagdatda? Bu soraga kitaby? �z�nde beril��n jogap �ok. ��ne k�plen� ol Bagdatda �azylandyr di�en pikirden ugur alyn�ar.
�
Nirede hem bolsa, "Diwan Lugati't-T�rk" bir-iki �yly? i�inde �azyp boljak kitap d�l. Ozal a�dyp ge�i?imiz �aly, Mahmut Ka?garly bu eserini �azmak ��in en�eme �yllap t�rki ta�palay? arasyna birin-birin a�lanyp materi�al �ygnapdyr. Muny hem �zi a�d�ar. So? hem bu materi�allary? �st�nde i?l�p, arap dilini? d�zg�nlerine g�r� tertibe salyp, ony bir s�zl�k edipdir. "Diwan Lugati't-T�rk�?" h�zir d�n��de birje gol�azmasy bar. Ol hem t�rki halkary? bagtyna t�t�nden tapylan zat.
�
TS. "Diwan Lugati't-T�rkde" t�rki s�zlere arap dilinde d�?�ndiri? beril��ndigini a�dypdy?yz. Onda takmynan n��e s�z bar?
�
A.P. Kitap 2 b�l�mden dur�ar. Birinji b�l�mde t�rki dili? umumy ulany? d�zg�nleri barada arap okyjylaryna maglumat beril��r. 2-nji b�l�m hem mazmun ta�dan gaty gi? �edi m�? b�? ��zden artyk s�z we s�z d�z�mlerini �z i�ine al�ar. Alym her bir s�zi harplary? az-k�pl�ne g�r�, arap�a bogun esasynda elipbi� tertibinde berip, s�zleri? ulanyly? �ollaryny doly bildirmek ��in berk s�zlemler gurupdyr. K� �erlerde hem getiril��n s�ze degi?li hikmetler, ata s�zleri, gu?ak we ?ygyr �aly seri?delerden pe�dalanypdyr. Ka?garly halk dilini, k�ne dil, ?e�le hem be�leki dil faktorlaryny bir bulak h�km�nde �kdelik bilen �ugrup beripdir.
�
TS. Kitaby? mazmuny barada biraz durup ge�sek. Alymy? t�rki halklary? taryhy, geografi�asy, �eper edebi�aty hakda gi? maglumatlar berenligi a�dyl�r.
�
A.P. "Diwan Lugati't-T�rkde" okyjylar t�rki ta�palar bilen tany?dyrylyp, olary? taryhyna degi?li gymmatly maglumatlar beril��r. Kitaby? �azylan mahallary taryha yslam filosofi�asy nukta�ynazaryndan baha bermek birinji orunda dur�ardy. ��ne Mahmut Ka?garly bu dini-idea ��klendirmelere garaman, bu halkara degi?li taryhy wakalary be�an edeninde ba?artdygyndan olary bol?y �aly edip berm�ge synany?ypdyrr. Onu? a�dyp ge�en �agda�lary arap, pars sy�hat�ylaryny? �atlamalaryna, Hyta� dilind�ki taryhy kitaplarda bellenen k�bir wakalara ters gelenok-da, k�plen� olary? bolup ge�en �erlerini anyklamaga k�mek bol�ar. Eserlerini arap dilinde �azan awtorlary? arasynda Mahmut Ka?garly Orta Azi�a halklary dogrusynda ber��n maglumatlaryny �eke kitaplar d�l, e�sem halk arasyndaky janly faktlar ve rowa�atlar esasynda d�reden �eke-t�k awtordyr.
�
Kitapda t�rki tire-ta�palary? �a?a�an �erleri, a�ratyn-da Garahanlylar topragy, ?e�le hem t�rki ta�palar bilen go??y illere degi?li geografik atlary? tanymallary beril��r. K�halatda hem bular �eke bir at h�km�nde berilm�n, e�sem k�bir m�h�m wakary? �sti bilen has i�gin a�dy?la?dyryl�ar. Onu? d�rli ?�herler barada ber��n gysga�a maglumatlaryny? �sti bilen biz ozal bilme��n k�p wakalarymyzy bilip gal�arys.
�
Mysal ��in Mahmut Ka?garly ?ol wagtlarda yslam dinine girmedik g�ndogar u�gurlary? uly ?�herlerini birin-birin sanap ge���r. A�ratyn-da �Hakani�e �lkesini� tanadanynda �eke uly ?�herler d�l, e�sem ownuk obalary, daglary we �ollary-da agza��r. Yslam �urtlaryna degi?li maglumatlary �azanda Ka?garlyny? arap-yslam materi�allaryndan pe�dalanan bolmagy m�mkin. ��ne t�rki halklary? �a?a�an �erleri, yla�ta-da Garahanlylar geografi�asy barada berlen maglumatlary onu? �z�ni? toplandygyna ?�bhe �ok.
�
Mahmut Ka?gary t�rki halklary? �urt edinen regi�onlaryny �er ?ary d�?�njesi bo�un�a �ak bilen karta edip �yzyp-da beripdir. Awtory? �z dili bilen a�dany?da �daire� di�ip atlandyrylan bu karta Azi�any? ?ol d�wre �enli d�z�len i? k�mil, i? gadymy kartasy bolup dur�ar. Bu kartada daglar, de?izler, der�a we k�ller sada hem geometrik suratda ?ekillendirilip, m�h�m ?�herler we d�rli milletleri? otur�an �erleri g�rkezil��r.
�
Edebi�at barada bolsa,, kitapda k�p s�zleri? a?lad�an manylary gi?le�in d�?�ndirilip, edebi b�lekler beri��r. Bu edebi b�lekler t�rki halklary? gadymy ba� edebi mirasyny? aja�p nusgalarydyr.
�
T�rki halkar arasyndaky Oguz Han, Afrasi�p �aly gahrymanlar baradaky agy we �wg�lerden Ka?garly bize az hem bolsa, gaty gymmatly b�lekler beripdir.
�
"Diwan Lugati't-T�rkde" d�rli temalar hakda jemi 242 edebi b�lek bar. Bu edebi b�lekleri mazmun we ?ekil ta�dan 4 b�lege b�lmek m�mkin. Birinjisi, dessanlar, �agny Tangutlar bilen bolan uru?, tire-ta�palary? �zara �akny?yklary, musulman �t�rkler?�� din seb�pli U�gurlara �Tatlara� gar?y alyp baran ��ri?leri, T�rge?ler we �abagular bilen bolan s�we?ler, Dokguz Oguz ta�palaryny? birliginde dur�an uly ta�palary? �zara o?u?mazlyklary hakday dessanlardan b�lekler. Ikinji, Alp �r Tu?a we �ene bir n�belli gahryman hakdaky agylar. ���nji, s��gi, z�hmet, tebigat, watan, il-g�n baradaky go?uklar. D�rd�nji ?eraply me�lisler, aw�ylyk baradaky go?uklar. Bu go?uklary? k�biri gaty irki zamanlary �atlad�ar.
�
Kitapda berlen �u? manyly s�zler, �agny hikmetler, nakyllar, ata s�zleri 200-den �okary. Bular d�n�� we durmu?a bolan gara�y?lary, uzak ge�mi?d�ki jemgi�et�ilik-ahlak kadalaryny ?�hlelendir��n s�zlerdir. ?e�le hem t�rki halklary? ?ol sanda t�rkmenleri?-de maddy we medeni durmu?yna degi?li di�se? �hmi�etli maglumatlar bar.
�
Dr. Araz Parwi? bilen s�hbetde?lik
Mahmut Ka?garly kim? Diwan Lugati't-T�rk" n�hili kitap?
2-nji b�l�m
1-nji b�l�m

استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد