Dr. Araz Parwi? bilen s�hbetde?lik Mahmut Ka?garly kim we"Diwan Lugati't-T�rk" n�hili kitap?

Turkmensahra

ترکمنصحرا

Dr. Araz Parwi? bilen s�hbetde?lik

Mahmut Ka?garly kim we"Diwan Lugati't-T�rk" n�hili kitap?

T�rkmensahra: Mahmut Ka?garly t�rki halklary?� be�ik alymy. Birle?en Milletleri? magaryf, ylym we medeni i?ler bo�un�a guramasy UNESCO ony hormatlap, �st�mizd�ki 2008-nji �yly Mahmut Ka?garlyny? �yly di�ip yglan etdi. ��ne i?i? ge? tarapy bizi? �z�mizi? bu alymy �eterlik derejede tanama�anlygymyz. Bizi? okuwly gatlagymyzy? arasynda-da onu? adyny ?u wagta �enli e?itmedikler bar.

�

Araz Parwi?: Howa, gynansak-da �agda� ?e�ler�k. ��ne mu?a ge? galasy zat �ok. Bizi? �a?larymyzdaky t�rkmenleri? hemmesi �a E�ran �a Owganystan �a-da �?ki Sow�et T�rkmenistanynda �n�p-�sen adamlar. Bu �urtlarda hem �st�mizden h�k�m s�r��nler bizi? �z ge�mi?imizi bilmegimizi, medeni�timize ba�lyk go?an alymlarymyzy �a taryhy ?ahsi�etlerimizi tanamagymyzy isleme��rdi. Munu? delilini hem Machiavelliden b�ri bilme��n yokdur. ��ne indi �zba?dak d�wlet h�km�nde T�rkmenistanda bu �agda� ��dg�r di�en umydymyz �ok d�l.

�

Mahmut Ka?garly adyndan belli bol?y �aly Ka?garda �n�p-�sen adam. Ka?gar hem onu? �a?ap ge�en d�wri 11-nji asyrda Garahanlylary? pa�tagtydy, o?a Ordukent di�il��rdi. Bu ?�her ?ol bir wagty? �z�nde-de Orta Asi�ada �okary dereje �sen medeni�et merkezlerini? biri bolup dur�ardy.

�

Alymy? �a?a�?y hakda bilin��n zatlar k�p d�l. Bular hem k�plen� onu? "Diwan Lugati't-T�rk" kitabynda g�ni �a gytakla�yn beril��n maglumatlara esaslanylyp, k�halat hem �en-�ak bilen a�dyl�an zatlar. Ol baradaky tapawutly pikirlere seb�p bol�an ?u.

�

Her ni�ik-de bolsa, onu? �z adyny? Mahmut, kakasyny? adyny? Huse�n, atasyny? adyny? Muhammetdigi anyk. Ka?garly T�rkistany? han-beglerini? neslinden. Muny-da onu? �zi a�d�ar: �Bizi? atalarymyz bolan�???????�� , �????� �di�ilmegini? seb�bi ?u. ��nki Oguzlar �elip� harpyny �?� harpyna �w�r��rler. ?ol seb�pden T�rk illerini Samanlylardan alan atamyza�???? ???? � � di�il��r�.

�

Ts: Mahmut Ka?garly t�rki halklary? ha�syna degi?li? Bilni?i �aly T�rki�e ony t�rk edip go��ar, U�gurlar o?a u�gur, �zbekler hem �zbek di��r. Biz-de t�rkmen d��rsmi?

�

A.P: Mahmut Ka?garly t�rki halklary? hemmesini? alymy. Meni? pikirim�e ony belli bir halka �a ta�pa degi?li etm�ge synany?mak, t�rki halkary? �z tarapyndan bolan halatynda, dar d�?�njelilik bolar. ��ne onu? milletini kesgitlemek baradaky synany?yk alymlary? arasynda-da �ok d�l. Olar bu soragy Garahanly d�wletini guranlary? �sti bilen ��zm�ge synany?�ar.

�

Hyta� dilind�ki taryhy materi�allarda bu d�wleti guranlary? ady "G�k Art" di�ip gel��r.

��ne Garahanlylary be�leki t�rki ta�palara degi?li etjek bol�an alymlar bar. K�birleri olar Tujue t�rklerinden di�se, k�birleri U�gur t�rklerinden, �agma t�rklerinden, �igil t�rklerinden �a-da Garluk-�agma garymyndan di��r. K�birleri hem �olar t�rkmenlerden� di��r.

�

�agda�y �yl?yrymla?dyr�an Garahanly imperi�asyna degi?li taryhy bellikler we dil bilimi baradaky eserlerde bu hanlygy? ha�an gurlandygy, ony guranlary? kimlerdigi hakda beril��n b�lek-bi�ik maglumatlar bola�masa, ba?ga anyk zady? �oklugy.

�

Bu �erde bu hanlygy guranlar t�rkmenler di��n gara�y?y gy?ga�a g�rkezip ge�mek gyzykly bolsa gerek.

�

Hyta� taryh�ysy Li ?u Hu�i? pikiri�e 9-nji asyry? 20-nji �yllarynda Garahanly d�wletini? d��b�ni tutan Oguzlary? Gynyk ta�pasy. Ol: �Gynyk ta�pasy Garahanlylary? �zenini emele getiren ta�pa. Bilge K�l Kadyrhan onu? ilkinji kaganydyr. So?raky kaganlar hem ?u ta�padan �ykan� di��r. Li ?u Hu� bu baradaky gara�y?laryny Mahmut Ka?garlyny? "Diwan Lugati't-T�rkde" ber��n maglumatlary bilen delillendirip, onu? �z�ni?-de Oguzlardan bolandygyna ynan�ar.

�

Ts: Indi Ka?garlyny d�n�� me?hur eden "Diwan Lugati't-T�rk" kitabyna geleli. Bu kitap ha�an, n�me ��in �azylypdyr? Ol n�hili kitap?

�

A.P: Mahmyt Ka?garlyny? �Diwan Lugati't-T�rki� ha�an �azmaga ba?lanlygy barada belli bir zady a�tmak kyn. Awtor kitaby? 1-nji tomunda t�rk m��e �yllaryny d�?�ndireninde: �Bu kitaby �azan �ylymyz d�rt ��z altmy? altynjy �yly? meherrem a�y bolup, �ylan �yly giripdi�� di��r. Bu ?e�le bolsa, onda Mahmyt Ka?garlyny? hijri �yl hasaby bilen 466-njy �yldan �?r�k bu kitaby �azmaga ba?lan bolmagy �htimal. Kitaby awtory? gol�azmasyndan g��rip alan Muhammet ibn Abi Bakri: �Kitaby? awtoryny? �z eli bilen �azan nusgasyny? so?undaky s�zi edil bol?y �aly edip aldym. Kitap 464-nji �yl jemadil owwal a�yny? ba?larynda �azylmaga ba?lanyp, d�rt gezek g�zden ge�irilip d�zedilip, 466-njy �yly? jemadil ahyr a�ny? 10-nji g�ni du?enbe so?landy� di��r.

�

Di�mek Mahmyt Ka?garly �Diwan Lugati't-T�rki?� 1-nji nusgasyny hijri 464-466 (milady 1072-1074) �yllarynda �azyp tamamlap, hijri 467-nji (milady 1075) �ylda hem onu? �st�ni �etiripdir. Onso? Abbasly halyflaryny? �igrimi �edinjisi, Jelaletdin Seljuklyny? ara go?ulmagy bilen tagtda oturan Abulkasym Abdulla Mutedi Bella h�d�rl�pdir.

�

�Diwan Lugati't-T�rk� ilkinji notbatda araplara t�rk dilini �wretmek ��in yazylan s�zl�k. ��ne bir adaty s�zl�k d�l. Ol ?ol bir wagty? �z�nde-de Garahanlylar d�wr�nd�ki b�tin t�rki halklary? yktysady, medeni durmu?yny, ylym-magaryf, edebi�at-sungat ugurlarynda gazanan �st�nliklerini, h�kimi�et, sy�asat, d�wleti dolandyrmaga bolan ba?arnyklaryny, filosofik-ahalk d�?�njelerini, d�p-dessurlaryny ba� dil seri?delerini? �sti bilen tanad�an bir ensiklopedi�adyr.

�

� Diwan Lugati't-T�rk � mazmun ta�dan gaty gi? �edi m�? b�? ��zden artyk s�z we s�z d�z�mlerini �z i�ine al�ar. Awtor her bir s�zi harplary? az-k�pl�ne g�r�, arap�a bogun esasynda elipbi� tertibinde berip, s�zleri? ulanyly? �ollaryny doly bildirmek ��in berk s�zlemler gurupdyr. K� �erlerde hem getiril��n s�ze degi?li hikmetler, ata s�zleri, gu?ak we ?ygyr �aly seri?delerden pe�dalanypdyr.

�

Ts: Bu kitaby? araplara t�rk dilini �wretmek ��in yazylandygyny a�tdy?yz. Araplara bu dili �wrenmek n�m� gerek bolduka?

�

A.P: Ol d�w�rlerde yslam d�n��sine h�kim t�rklerdi. Yslam �lemini? g�ndogar �eti Garahanlylary? elinde, g�nbatara hem h�k�m s�r��n Seljuklar, t�rkmenlerdi. Bagdatda isl�nini halyf edip tagtda oturd�an, islemedigini hem tagtdan d�?�r��n Seljuklardy. Onso? t�rk dilini �wrenme zeruri�eti d�re��r. Mahmut Ka?garly ?ol gerekligi doldurmaga synany?�ar.

�

Ts: �Diwan Lugati't-T�rkde� t�rkmenler hakda name maglumatlar bar?

�

A.P: Be�leki t�rki ta�palar bilen de?�ni?de onda t�rkmenler barada beril��n maglumatlar hemmeden k�pr�k bolsa gerek. Oguz�a s�zler di�ip h�li-?indi hatarla?dyryl�an s�zlerden hem-de mysallardan da?gary Oguzlar, olary? 22 ta�pasy mallaryna urul�an tagmalary bilen birlikde birin-birin sanalyp, gi? maglumatlar beril��r. �ene-de t�rkmen s�z�ni? nireden gelip �ykanlygy barada Zulkarna�n bilen baglany?ykda uzyn rowa�at bar.

استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد