Turkmensahra

  ترکمنصحرا
E?ran t�rkmenlerini� yktysady taryhy (sosi?al yktysady reformalar we�sy?asatlar):
(Doktor Mansur G�rgenini? Kitaby �T�rkmens�hrada �er hojalygy meselesi� atly eserine gysga�a analiz)


1979-njy �yl E�randaky gopgunly wakalar esaseynda, E�rany? P�hlewi paty?alygy synyp, E�rany� �hli halk rewol�usi�asy amala a?yryldy. ?ol d�w�rlerde birn��e �yllap halky? arasynda d�r�n tebigy akymdaky demokrati�adan E�rany? intellektuwal gatyny? �erlikli pe�dalanan taraplary az bolmady. Ondan �?ki wagtda a�dyp �azyp bolma�an meseleler erkin orta oklanyldy. ?olary? biri hem E�ran t�rkmenleri? inteligensi�asy Doktor Mansur G�rgenini?
"T�rkmens�hrada �er hojalygy meselesi" atly kitaby bolupdy.�[1]  
            Bu eserde esasy orta oklanyl�an mesele P�hlewi paty?alygyny? d�wr�nde, t�rkmenleri? arasynda �er we hojalyk reformasyny n�dogry we galplyk bilen alynyp barylmagy hakynda hakyky �e?meleri? we dokumentleri? esasynda maglumat beril��r.
            Bu eser III b�l�m we IX pasyldan ybarat bol�ar.
            Birinji b�l�mde "T�rkmens�hra 1332-nji ?. �ylyny? tomus a�yny? ortasynda amala a?yrylan d�wlet agdary? wakadan be�l�k" ady bilen mowzuga giri?��r.
            Kitaby? birinji pasly "T�rkmenlere we S�hra sebitlerine bir baky?" atly mowzug bilen esere i�gin giri?ip ba?lan�ar. Onda t�rkmens�hrany? geografiki ta�dan takyk �l�egini anyklap onu? geografiki taryhyny hem has irki d�w�rlerden alyp ga�dy?y we �eri? hili ?aly maglumatlar berilipdir. ...
            Eserde �t�rkmen halky� atly paragrafda belli �e?melere esaslanyp, bu halky� bu �erlere has irki d�w�rlerden b�ri e�elik ed��ndigini subut etm�ge giri?��r. Onda Gaznawlar we Seljuklylar d�wr�ni? belli alym taryh�ysy Be�hakyny? we Gerdizini? hem be�leki alymlary? kitaplaryny der��p, t�rkmen halkyny? taryhy bir halkdygyny bell�p ge���r. ?e�le hem t�rkmen atlaryny? gadymydygyny baryp milady �yldan 4 asyr �� Pazryk guburlaryndan tapylan t�rkmen atlary hakda g�rr�? gid��r. Hyta�lylar olara "asman atlary" di�ip atlandyrypdyrlar.
 
            Taryhy �e?melerden m�lim bol?yna g�r�, Seljuklylar d�wr�nde t�rkmenleri? Etrek, G�rgen we Garagumda �ri me?danlary hem �urtlary bolupdyr. Seljuk soltanlary olary? �er-�urtlaryny resmi �urtlary hasaplapdyrlar. Soltan Sanjary? d�wlet resminamalaryny� m�lim edi?ine g�r�, ol t�rkmenlere h�kim we go?un m�mkin�iliklerini toplap beripdir.
            ?ol bu�rukda "t�rkmenler bilen o?at gatna?ygy saklamak Olara t�ze salgyt go�bermesizlik hem-de biri-birini? milli hukuklaryny goramak �aly permanlary, g�ni h�kimlige go�berilipdir. ?e�le hem G�rgen t�rkmenlerini? h�kimine go�berilen permanda t�rkmen ta�palaryndan has la�yk gemgyiet gatlagy h�km�nde agzalypdyr1.
 
Kitapda beril��n �e?melere esaslanyp t�rkmenleri? gadymy G�rgende (J�rjen) �a?andygyny we G�rgen der�asyny e�el�ndiklerini araplary? �ozu?yndan hem �?dedigini m�lim edil��r.
            �azyjy �?ki SSSR-i? taryh�ysy Wasili�any? kitabyna salgylanyp: �� Enesi hakyky t�rkmen bolan, Jelaleddin Horezmini? mongollary? ilki �ozu?larynda otuz m�? t�rkmen s�we?je? �igitleri bilen, mongollary? sansyz go?unyny iki b�lendigini we olar t�rkmeni� s�we?de �gy-ga� g�rn�?daki harby endiklerini ulanyp  ga�y?yny� nygtap ge���r.
            Kitaby? II baby "1312-nji h.?. �yla �enli t�rkmens�hralary" atly mowzugda birinji paragraf "S�hrada k�p�ilikle�in we milli e�e�ilik" bilen ba?lan�ar.
            1312 h.?. �yla �enli t�rkmens�hralary t�rkmenleri? �er e�e�iligindedi. �agny �hli ekeran we hojalyk �erler k�p�ilikle�in ortak e�e�ilikde bolup feodal we da�han-talaban gatna?yklary bolmandyr. �er e�e�ilik usuly �urdu? be�leki �erlerinde bol?y �aly, bolmandygy a�ratynla?dyryl�ar. ?unu? �aly �er e�e�iliginde hi� kim biri-birini? �erini ekip hasyl almaga ylala?yksyz ymtylmandyrlar. Her bir t�rkmen ta�pasyny? serhetle?en belli �erleri bolup, olar hormatlanypdyrlar. O?a "�urt" di�lipdir. �urtlary? ara��gi ��neke� tebigy bellikler bilen �agny jo�a, �ap, depe, aryk, egin, der�a, arna, k�l we k�riz ... �aly �er hereketleri bilen ��klenipdir. ?e�le hem t�rkmenleri? arasynda �arwa-�omury? jemgy�et�ilikd�ki orunlary hem olary? ykdysady h�n�rleri hakda g�rr�? gid��r.
 
T�rkmens�hradaky t�rkmenleri? hany? deregine �a?ulylary? orun tutu?y we gerekli �erinde "il �a?ulysy" �a-da "aksakal" ady bilen ��ze �yk�an meselelerini? ��zg�dini tapypdyrlar.
          
T�rkmens�hrada hemme ki?i biri-birine k�mek etm�ge bor�ly bolupdyr. Eger bir ki?� �a-da " �� we oba m��berinde-de ilat kyn�ylyga u�rasa, mysal ��in gara?ylmadyk tebigy hadysalar ?agny sil gelip ��ler dagasa hem-de �l�m-�itgi d�?en �agda�ynda �a-da gahat�ylyk bilen gabatla?ylsa t�rkmenler derrew aksakallary we �a?ulylary maslahata �agyryp ?�ze �ykan kyn�ylygy? ��zg�dini tapypdyrlar. ?onda her i�eri ma?gala �z gurp- �agda�yna g�r�, k�mek etm�ge pa� d�?�pdir. K�halatlarda gerekli �erinde biri-birlerine k�mek etmek ��in k�p��likle�in t�legsiz i? alyp baryp zy�an g�renlere �ardam beripdirler we ?e�le arkala?yklara "�owar" di�ipdirler"- di�ip kitapda nygtal�ar.
            ?e�le hem kitapda t�rkmenleri? ykdysady�eti, s�wda we �zlerinden artyk �n�mleri hakda gi?den s�hbet a�yl�ar. Olary? ykdysady�etinde hi� ha�an garyplyk bolmandy. T�rkmens�hralarynda arpa, bugda�, k�nji �aly �n�mler �nd�rilip G�rgene (Astrabada), Horasana, Mazanderana we de?zi? �sti bilen Hajytarhan we Kawkaza �enli eksport edilipdir. ?e�le hem go�un, guzy, ge�i, sygyr, g�wmi?, d��e, haly, haly�a we be�leki �a?a�?y? hajatlaryny bitir��n bede ?aly harytlary hem satyp gazan� edipdirler.
            �azyjy ?unu? �aly maglumatlary Mazanderan we Astrabat hakda i? �azan H.L. rabinony? we fransi�aly sy�ahat�y alym P.A.Mede �uber �aly t�rkmenlere baglan?ykly eser d�reden alymlary? i?ini ulanypdyr.
            Mansur G�rgeni �z �azan ?ol kitabynda T�rkmens�hra �agny G�rgen j�lgesine h�zirki Seljuk d�wr�nden b�ri bir m�? �yllyk t�rkmenlerini? �urt e�e�iliginde go�up subut ed��r.
            Kitaby? III pasly "T�rkmens�hralarynda feodalism" atly mowzug bilen Reza han P�hlewini? hususy eml�kleri we halysa feodalist" di�len ylmy analiza giri?��r.
            Reza han Mirp�n� di�len ?ahs 1299-njy �ylda T�hranda i?lisleri? k�megi bilen E�rany? birinji Goranmak ministrligi, onso? Gajar hanedanlygyny? ornunda E�rany? paty?alygyna dikilip, 1320-nji �ylda �ene-de i?lisleri? bu�rugy bo�un�a 16 �yldan so? paty?alykdan gyra �ekil��r. Ol ba?da ?ol orunlary e�elemezinden �� has pes derejelerde g�zeran durmu?yny ge�iren adamlary? biri bolupdyr. Emma 16 �yl m�hleti? i�inde �urtda has �n�mli oba hojalyklary?, eml�klerini �agny Gilan, Mazenderan, G�rgen we T�rkmens�hra wela�atlaryndaky �er-�urt eml�kleri �z ?ahsy ba�lygyna �w�r��r. Eseri? ?u b�l�minde ?ol d�w�r E�randa �urt dolan?yklarynda n�hili kada-kanuny? �yky?y we Rezahan ?a h�km�nde ony �z ?ahsy b�hbidine tarap g�n�kdiri?i hakda g�rkezil��n dokumentleri? ber��n maglumatlary esasynda ylmy nukda�nazardan doly analiz ge���r.
            ?e�le hem t�rkmens�hrany? �er-�urtlary basyp alynyp Reza hany? eml�gine �wr�lip, t�rkmen da�hanlary i�eri ma?galasy bilen hojalyk �erlerde mugtyna i?letmek karary �agny ?ol karara "bigar" �a-da "big�ri" di�lip ?ol d�w�r t�rkmen durmu?ynda elhen� wakalary? biri bolandygy hakda ��ze �ykan hadysalara �enli g�rr�? gozgal�ar.
            ... ?e�lelik bilen Reza hany? paty?alygy ikinji jahan ur?uny? ba?lanmagy bilen 1320 h.?. 1940 m. �ylda E�rana gyzyl go?uny? we i?lisleri? girmegi bilen tamamlan�ar. T�rkmenler �z �er-�urtlaryny taryhda �ene-de bir gezek e�ele��rler. ?ol �ylda �erden alynan hasyllar t�rkmenleri? durmu?yny ?okarlandyryp ba?la�ar.
            Reza hany? h�k�m s�ren d�wr�ni? so?larynda T�rkmens�hra t�rkmenlerini? ykdysady we jemgy�et�ilik �agda�y a?akdakylardan ybaratdy:
1. T�rkmenler k�p��likle�in umumy eml�klerini �itiripdi. S�hrada di?e birje ki?i e�elik ed��rdi we isl�n e�e�iligini �ola go��ardy.
2. Adamlary? i? g��ji mugt g�rn�?de "Bigary" g�rn�?de agyr i?leri ��?ke��rdiler we hi� kimi? o?a gar?ylyk etm�ge haky �okdy. Gar?ylyklary? her d�rli g�rn�?i, agyr jezalar bilen ga�tawul beril��rdi.
3. Halky? sandygyndaky �ygyn�ak ba�lyklary bap, marta, mal-gara g�rn�?de Rezahany? dikmelerini?, jandarmlaryny? we �er arenda( ejara) ber��nleri? kisesine si?��rdi.
            Eseri? IV b�l�mi "1320-nji h.?. �ylyny? ?�hriwer a�yndan 1332-nji h.?. �yly? murdad a�yna �enli (1941-nji �yly? Alp Arslan a�yndan 1943-nji �yly? Gorkut a�lary �Gara?.T�rkm. senesi�) "T�rkmens�hrany? �agda�y" atly mowzugda "d�wlet tarapyndan ilata tab?yrylan eml�kleri? halk arasyndaky darty?malary hakyndaky �ykarylan kanun" esaslaryny �z i�ine al?ar.
            Reza hany? II jahan ur?unda �urdy ta?lap da?ary �urtlara ga�yp atmagy bilen onu? alyp baran �urt dolandyry? prinsiplerine gar?y halk a�aga galyp E�rany? Milli ?ura Mejlisinde E�ran diktatoryny? halky? �er-m�lklerini elinden kasp edip aly?y hakynda uly i? gozgal�ar we o?a �eti?iklik etmeklige karar �ykar�arlar.
            ?e�lelik bilen E�rany? Milli ?ura mejlisinde ilatyny? �er babatdaky darty?ma dawalaryna �eti?iklik etmek ��in esasy kanunda 14-16-17 we 18-nji maddalary karar edip go�beril��r. ?u g�rkezilen maddalary? esaseynda: �� �eri elinden alynan ilat 6 a�y? dowamynda �z arza-?ika�atlaryny tab?yryp i? gozgatmaga haklydyr.�. � dyilen karar �r-bo�una gal�r. ?unluk bilen bu kanun �ene-de oba hojalyklar, ownuk m�lkdarlar hatda k� halatda iri m�lkdarlary? hem kyn�ylygyny ��z�p bilm�ndir. Onu? seb�bi eserde 5 punktdan ybarat delille?dirmeler bilen �azyjy doly g�rkez��r. Ondaky esasy g�z �?�ne tutylmadyk mesele, halky? �er-m�lkleri Rezahany? tarapyndan zor bilen kasp edilip almagydy.
            Eseri? 40-njy sahypasynda 1327-nji h.?. �ylyny? 15-nji B�hmen a�yny? (1948-nji �yly? Fewral a�y) wakasy we onu? T�rkmens�hradaky galdyran t�sirleri:
 
            Bu mowzugda bellenilip ge�il��n mesele, ?ol bir wagty? �z�nde T�hran uniwersitetini? hukuk fakultetini? howlusynda Muhammetreza P�hlewini �ld�rmek ��in Nasyr Fahrara�i atly gar?yda?laryny? birini? tarapyndan o?a tarap ok atylmagydyr. Muhammetreza bu hadysadan diri gutul�ar welin, ?onu? t�sirine E�randa b�tin azatlyk isle��n parti�a-guramalary we gaz?et-�urnallary �apdyryl�ar. Bu wakalar seb�p bolup Muhammetreza ?any? �urdu? "?asy" h�km�nde g��ji artyp mejlisi hem bozmaga ygty�ar beril��r. 1328-nji h.?. �yly? (1949-njy �yly? Oguz a�y) tir a�yny? 20-sinde E�rany? "Milli ?ura Mejlisini? tarapyndan �ykarylan karar bo�un�a �?ki paty?a (Rezahan) degi?li �hli eml�kleri �ene-de onu? ogly Muhammetreza ?a ge�iril��r. ?ondan be�l�k T�rkmens�hradaky ilaty? eline ga�tadan d�?en �erleri yzyna ga�tarylyp alyn�ar.
            E�ran ?asy ��ze �ykan wakany �z b�hbidine tarap ulan�ar. 1950-nji �yldan be�l�k �hli �er-m�lkler "Sazeman-e eml�k w� most� gellant-e P�hlewi?????? ????? ? ???????? ?????  (P�hlewileri? ?ahsy eml�k guramasy)" edarasyny? garamagynda go?ulyp, T�rkmens�hradaky yzyna ga�tarylyp berilen �erleri ilaty? elinde her d�rli gynaglar bilen alyp ba?ladylar.
            Eseri? 42-nji sahypasynda "1329 h.?. (1951 �.) �yldaky ?ahy? hileg�r permany ady bilen berilen mowzugda  "?e�le �agda�lary? ��ze �ykmagy zerarly T�rkmens�hra da�hanlaryny? arasynda �z-�z�nden j�mm�? ba?landy. Netijede ?a bilen da�hanlary? arasynda n�sazlyk d�re��r. Umuman bu d�r�n �agda�lar �er hakda t�zeden reforma go�berilmegi talap edil��r. Bu meseleler hakda da?ary �urtly ylmy i? alyp bar�an alymlar hem bell�pdirler. ?ahy? perman da?ary �urt ne?ir�atlarynda hem �ykarylypdyr. Bu hakda doktor Lo?ton ?e�le belle��r. "1951-nji �yly? T�rkmenba?y a�yny? 28-ine angeli�any? ne?ir�atlary habar ber��r. ?a atasyndan miras �eten �hli hususy eml�klerini ilaty? arasynda pa�lamak ��in perman �ykarypdyr. �atlanan eml�kler eleter bahadan uzak m�hletli kredit bilen satyljakdyr" Elbetde bu E�randa �ykarylan kanuna ters gel��rdi. Seb�bi bu �erler ?ol bir wagty? �z�nde "wakf" edarasyny? hem balansynda dur�ardy.
            Elbetde be�le reformany ge�irilmegi Amerikan sy�ahat�ylary kommunism we �ep toparlary? gar?ysyna bir hereket h�km�nde E�ran ?asyna maslahat ber��rler. ?e�lelik bilen T�rkmens�hrada Milli arkala?yk (kolperatiw firmalar we t�ze organlar d�redil��r.
            Be�le wakalar E�rany? Milli gahrymany Doktor Muhammet Musaddygy? wezirlige ge�en d�wri bilen gabatla?�ar. Doktor Muhammet Musaddyk E�rany ykdysady �er-hojalygy gi?eldi?, i�eri �n�mlerden ... we ba�lyklary adalatly derejede pa�lamak ��in Milli mali�e sy�asatlary tutundy. Onu? yzy s�resi T�rkmens�hradaky da�hanlar �erlerini t�ze tehnikalar bilen mehanizasi�ala?dyryp ba?ladylar.
            Doktor Muhammet Musaddygy? d�wletini? d�wr�nde t�rkmens�hrany? �agda�y �zgerip ba?lady. Ykdysady arkala?yk jemgy�etleri we firmalary �sd�rildi, t�rkmenler be�le j�mm�?lere "Milli di�ip atlandyr�ardylar. Seb�bi be�le hereketler esasan ownuk da�hanlary? go?ulmagy bilen ��ze �yk�ardy. Eserde bu �zgeri?leri? tehnik ta�dan halky? hal-�agda�yny n�derejede �okarylandygy hakda doly mysallar bilen bellenilip ge�il��r.
            Eseri? II b�l�mi "1332-nji �yly? 28-nji murdat a�yndan (1953-nji �yly? Gorkut a�y) 1357-nji �yly? B�hmen a�yna (1979-njy �yly? Ba�dak a�y) �enli T�rkmens�hrany? hal-�agda�y" atly mowzugda 28-nji murdat a�yndaky bolan d�wlet agdaryly?yk hereketinde Doktor Muhammet Musaddygy? halky? sa�lan kanuny d�wleti agdarylyp Amerikany? k�megi bilen Muhammetreza ?a g���-kuwwata e�e bol�ar.
            Bu mowzugda Amerikany? �olba?�ylygyndaky alynyp barylan d�wlet agdaryly?yk we t�zeden Amerika bakna dikilen d�wleti? ��ze �ykmagy bilen T�rkmens�hrany? hal-�agda� �?kiden pese d�?�p ba?la�ar. Seb�bi b�tin hojalyk �erleri P�hlewileri? i�eri-ma?galalary we dogan-garynda?lary, d�wlet emeldarlaryny? arasynda �le?ige d�?��r. Umuman d�wleti? t�ze ��red��n sy�asatlary bilen t�rkmenleri �z kowmy we milli h�si�etinden pese d�?�rip milli �olu? tabgyryny �ola go�ulandygyny analiz beril��r. ?ele hem �?ki d�w�rde eger ownuk m�lkdarlar �er-�urda e�e edilen bolsa bu d�w�rde ony hem m�lkdarlary? elinden alynyp ba?lan�ar.
            Eseri? YI baby "Ownuk m�lkdarlary? �er hojalygyny basyp aly?" atly mowzugda "1329-njy �yly? (1950 �.) permany n�hili �erine �etirildi?" di�len soragy seljerip alynyp baryl�ar.
            D�wlet bilen ilaty? arasynda ?ol ��z�lmez �er meselesi yzyna alynyp �ene-de yzyna berilip duran d�w�rde k�bir kanunlar hem ilaty? b�hbidine ulanylypdyr. Mysal ��in �er e�e�ilik meselesi baradaky kanunda 21-nji maddany? esasyny ?e�le terminle?dirilipdir. Ilaty? �z eli bilen abatla?dyran "destarmy" �erlerini elinden almak bolanok". "Destarmy" di�len kanunda G�rgen we K�mmetkowus s�hralarynda �erleri janlandyran adama beril��n e�elik hukugy, ol e�elik orderdan hem �okary derejede �hmi�eti bolupdyr. ?ol d�w�rde ?e�le kanunada biperwa�lyk bilen seredilip halky? elinden �erlerini alyp d�wlet emeldarlaryna satypdyrlar.
            Eserde beril��n a�yklamalary? dowamynda �azyjy ?e�le neti�eleri �ykar�ar: "... E�rany? k�?ki t�rkmenleri? mal-m�lkini di?e bir talamak sy�asaty bilen ��klenm�n. e�sem onu? ikinji maksady t�rkmenleri? biragyzdan b�tewiligini dagadyp T�hrany? �z�ne tabyn bolan bo�laryny s�hra getirip t�rkmen d�l ilaty k�peldip t�rkmen kowmy�etini? milliligini, dilini, medeni�etini tapgyrla�yn �o�mak sy�asatyny g�z �?�ne tutupdyrlar.
            ?e�le sy�asatlary? yzygiderli dowamynda ownuk m�lkdarlary? �yllar�a z�hmet si?diren �er hojalyklary elinden alynyp satyl�ar.
            Eseri? YI babyny? ���nji mowzugynda "?ahy? 32 kazyny? tarapyndan kazy�etde �e?ilmegi" di�len a�yklama berilipdir.
            Bu �erde �azyjy �er reformasy meselesi hakda �er tab?yry?a g�zeg�ilik topary? tarapyndan alynyp barylan m�?ler�e i?leri? birini agtaryp a�yklama go�beril��r. Olarda kararlar �z wagty we nomeri bilen a�ratynla?dyrylypdyr. Bu kararlarda t�rkmenler ��in d�rli eden-etdilikler a�dy?la?dyryl�ar.
            ?e�le hem �?ki d�zg�ni? emeldarlaryny? t�rkmens�hrany? �er ba�lyklaryny talamak ��in h�j�m etmegi we ?ahy? tarapyndan t�rkmenleri? metjitleri, medreselerini?, da�hanlary? ��lerini? hatda t�rkmen �w�l��-guburlaryny? �erleri satylyp ba?lan�ar.
            Umuman ?ol �yllardan so? t�rkmen da�hanlary �erlerini d�wlet emeldarlary tarapyndan bikanun alynany ��in �okary kazy�etlere ��z tutup d�rli arza-?ika�at go�berilipdir. Bu eserde ony yzygiderli a�yklanyp "er basyp almakda kanun we jena�at" atly mowzugda gerekli mysallar o?a degi?li ?ahsy�etleri? gatna?magynda ylmy barlag beril��r.
            Eseri? 76-njy sahypasy "T�rkmen P�hlewiler hanedanlygyny? �iti di?lerini? arasynda" di�len mowzug bilen P�hlewileri? i�eri ma?galalaryny? t�rkmens�hrany? has o?at �n�mli �erlerini n�hili we n�derejede t�rkmenleri? elinden basyp aly?y hakda g�rr�? gid��r.
            �?de bell�p ge�i?imiz �aly doktor M.Musaddygy? d�wleti d�wr�nde �erleri? bir n��e mukdary ilaty? eline pa�lanyp d�?enden so? halk arasynda d�rli bilelikler we kooperatiwler arkala?ygy firma g�rn�?inde milli hereket edipdirler. Emma 1340-njy �ylda (1961 �.) Akgala ?�heri? g�ndogaryndaky Ammarolum etrabyny? �erlerini "Soltanlygy? harby ?am�lki" (?a m�zr��e-�e gard-e s�lt�n�ti) ady bilen t�rkmenleri? m�?ler�e gektar hojalyk �erlerini elinden alynyp �?ki d�redilen milli arkala?yk organlary? �oguna �ykdylar. Muhammetreza P�hlewi bu basypalyjy hereketi �ola go�makdan 4 sany sy�asy maksady yzarlapdyr. Birinjiden �z�ni gora�an ��rite harby go?uny geljekde k�lt�m bir girdejini? e�esi boljakdyklaryna umyt berip olary? m�hrini �z�ne k�peltmek isle��rdi. Ikinji bir tarapdan bu �erlerden �nd�ril��n arpa, bugda�, pagta, et we s��t-gatyk �n�mleri bilen bu go?uny �pj�n etmek isle��rdi. ?��njiden, t�rkmen ilaty �erlerini �itirip sebiti? be�leki t�rkmen d�l �urtlara ga�maga mejbur ed��rdi. D�rd�njiden hem bu harby go?un bir g��� h�km�nde islendik wagty t�rkmenleri basyp �atyrmaga ta�yndy. 1979-njy �yla �enli ?e�le tapgyr hem boldy.
            Umuman ?e�le wakalary? ��ze �ykmagy bilen t�rkmenleri nala�lykda galdyrylypdy. ?onu? ��in da�hanlary? arasynda �er babatda d�rli gar?y hereketler hem ��ze �ykman duranokdy. ?olary? biri hem T�rkmens�hrany? Ataabat etrabyny? da�hanlaryny? �z hak-hukugyny elden bermesizlik ��in alyp baran j�mm�t�n �erlikli hereketleri? biri bolup dur�ar.
            Eseri? YII baby "E�rany? ynkylabyny? ilkinji basgan�agynda d�rli �er e�e�iligi" atly mowzugda "S�hrada da�hanlary? j�mm�?i" di�len gyzykly waka bellenip �atlap ba?la�ar. Bu waka 1357 (1979 �.) �yly? Alp Arslan a�yndan ba?lap P�hlewiler paty?alygy gow?ap E�randa �hli halk gozgala?y ba?lan�ar.
            E?randa �hli halk gozgala?y ba?lanmagy bilen bir hatarda, t�rkmens�hrada hem a�-a�anlyk ��ze �ykyp da�hanlar j�mm�?i �r bo�una galdy. Eserde �er ugrundaky bu j�mm�? hakda gerekli maglumatlary berip ylmy seljeri? beril��r. E�rany? ynkylabyny? ilkinji basgan�aklary d�wr�nde T�rkmens�hrany? �er hojalygy baradaky hal-�agda�yny ?�ze �ykan wakalary? ���si bilen baglany?dyryl�ar.
a) Kasp edilip yzyna berilmedik eml�kler: �agny Reza ?ahy? d�wr�nde da�hanlary? elinden alynan �erler so? onu? ogluny? d�wr�nde arza-?ika�ata �ykan adamlary? �erleri yzyna berilip arza-?ika�ata �ykmadyklary? �erleri d�wlet eml�gini? hasabyna giren �erler. T�rkmenler k�plen� merkezden uzagyrak �a?anso?lar k�p�si arza-?ika�ata �ykmandyklary seb�pli olary? �erleri d�wlet hasabyn giripdir.
b) Kasp edilenden so? ?ene-de yzyna tab?yrylan eml�kler: �agny Muhammetreza P�hlewini? d�wr�nde Mejlisi? �ykaran karary bo�un�a kasp edilen �erleri �z e�elerine berildi, ��ne so?a baka 1332-nji �yly? 28-nji Murdat a�yndan be�l�k paty?any? g��ji artyp ba?landan yzyna tab?yrylan �erleri �ene-de kasp edip d�wlet hasabyna ge�ir��rler.
c) ���nji bolup ge�en waka, b�l�nip da�hanlara tab?yrylan �er hojalyklar hakda g�rr�? gid��r. Bu wakada T�rkmens�hradaky yzyna berilen �erleri? bir az b�legi P�hlewi eml�k�ilerini? hukuk ge?e?�ilerini? tarapyndan berilen p�sgel�iliklere garamazdan halky? e�eliginde galyp Reza hany? e�elik orderleri (sentleri) batyl bol�ar. ?ol bir wagtda-da ol �erler t�rkmen ta�pa-tireleri? e�eliginde gal�ar. ?ol hojalyk �erler ?ahy? so?ky �er reformasyny? kada-kararlaryna degi?li edilip "Ilata �er pa�lanyldy" di�len hasabata girizil��r.
            ?e�le g�rn�?d�ki �erleri �ene-de d�rt g�rn�?de e�elik ?ertleri d�redilip ?onda-da d�wlet emeldarlary d�rli p�sgel�ilikler d�redipdirler.
            Eseri? III b�l�mi "�er hojalyk meselesini? ��zg�dini n�hili tapmaly?" di�len sorag mowzug beril��r. III b�l�mde eseri? ba?dan-a�ak beril��n "Bap" sanawyny? 8-nji baby ba?lan�ar. Bu b�l�mde, ilki bilen hukuk ta�dan mesel�ni? ��zg�dine giri?il��r.
            Reza han I?lis emeldarlaryny? tarapyndan Gajar hanedanlygyny? �oguna �ykyp �urt �olba?�ylygyna dikilmezinden �? bir gary? �er-m�lki bolmadyk adam. Ol 1925-nji �ylda t�rkmens�hrasyny basyp alandan be�l�k t�rkmenleri? b�tin ekeran �er hojalyklaryny �urt hukuklaryny kasp edip elinden alandygyna we ondan so?ky ��ze �ykan wakalary? n�derejede bu gadymy ?erli ilaty pese d�?�rendigi hakda 1979-njy �yldaky ynkylaby? ?okary derejed�ki belli ?ahsy�etleri bir agyzdan g�w� ge���rler.
            E�ran Yslam Respublikasy d�redilende �urt Ministri (i�eri i?ler Ministri) bolup i?e ge�en E�rany? uly kazy�et we hukukdan derejesind�ki Dr. Ahmet Sadr Haj Se�idjewady �z metbugat �yky?larynda P�hlewileri? d�wr�nde T�rkmens�hradaky basyp alynan �erleri? hemmesini t�rkmen ilatyny? arasynda adalatly pa�lamalydygyna g�w� ge�ip, tizara wagty? i�inde ha?dan-ha? olary yzyna tab?yryljakdygyny makulla�ar.
            E�ran Yslam Respublikasy d�redilende onu? ikinji ba? Ministri jenap M�h�ndes Bezirgen we ynkylaby? be�leki derk�r ?ahsy�etleri? hersi �z g�z?etimine g�r�, t�rkmen halka bolup ge�en s�tem we zulm hakda g�w� ge�diler. ?olary? arasynda, �z wagtynda �-yslam ynkylabyny? atasy� diyilip atlandyrylan uly M�j�hit A�atulla Talganyny? t�rkmen halkyna ?ollan habary uly �hmi�ete e�edir. ?e�le hem yslam ynkylabyny? lideri hem ?onu? �aly goldaw g�w�namasyny go�berdi. �
            ?e�le hadysalardan be�l�k T�rkmens�hrada �erler d�wlet tarapyndan goldaw berilip halk tarapyndan konfikas�a bolup b�l�n��r we d�rli ylmy predpri�ati�alar d�redil��r. Bu mesel�ni? amala a?yrylmagyny? dowamynda �?ki bid�zg�nlikleri? doly ��zg�dini tapmak ��in hukuk ta�dan k�bir kyn�ylyklary ��ze �ykaryp ilata islenmedik �akny?yk ��nkeldi. ?onu? ��in t�ze d�redilen d�wlet bu mesel�ni? ��zg�dini tapmak ��in G�rgen we K�mmetkowusdaky �er hojalyklaryny? dawa-jenjellerini kanun esasynda ��zmek tertibi we o?a �eti?iklik etmek meselesini? ��zg�di ugrunda "Ynkylab ?urasy" atly mejlisde karar �ykaryp go�berdiler.
            �?de bell�p ge�ili?i �aly e�elerine tab?yrylan k�bir �erleri ma�a go�um bo�un�a ownuk da�hanlary? eki? gurbundan agyr bolany seb�pli uly serma�adarlar ony birn��e �yllyk k�rendeligine alyp, ?ertnamada k�rende �yly gutaranda ony e�esini? eline berm�n ?ol �zi �eri ga�tadan pe�dalanyp gezipdirler. ?ol ugurda arza-?ika�atlara-da ser edilm�ndir. Ynkylap d�wr�nde ?unu? �aly ?ertd�ki duran �erleri hem, bir �yllyk arza m�hleti bilen, kanuna ��z tutup ba?landy.
            Eseri? IX babynda mesel�ni ykdysady g�zetimden d�wr�? talabyna la�yklykda ��zmek ��in netijeli me�ilnamany alyp barylmagyny maslahat beril��r.
            T�rkmens�hrada �?ki d�zg�n bo�un�a k�p s�tem edilen da�hanlara hut d�wlet tarapyndan goldaw berilmegini? zerurlygyny a�yklanyl�ar we netijede di?e bir T�rkmens�hra ilatyna d�l-de, e�sem �hli E�ran halkyna b�hbitli hojalyk �n�mlerini? b�hresini g�r�ljekdigini ikiu�syz hasaplan�ar. ?onu? ��in T�rkmens�hrada d��pli ykdysady, jemgy�et�ilik medeni we be�leki reformalary adalatly alynyp barylmagyny? zerurlygyny? ��ze �yk�andygyny kitapda �p-�?g�r a�yklanyl�ar.
            ?ol ugurda esasan hyzmatda?lyk we arkala?yk firmalaryny goldamak bilen d�n�� standartlaryna gabat gel��n tehnika bilen hojalyklary �pj�n edili?i talap edil��r.
            Alym �azyjy Doktor Mansur G�rgenini? edil �z wagtynda d�wrebap �apdan �ykan bu eseri T�rkmenistandaky we b�tin E�ran intelligensi�asyny? arasynda gi?den �a�radylan. Ondaky beril��n maslahatlary? esasynda 1979-1981-nji �yllarda T�rkmens�hrada "oba ?uralary" we "da�han ?urylaty" dikeldilip T�rkmens�hrada d��pli reformany ge�irilip ba?landy. Netijesinde ?ol �yly? dowamyndaky �erlerden alynan hasyly �?ki �yllara garany?da en�eme esse k�p we bereketli boldy. ��ne so?a baka �urdy be�leki monopol�alary? e�elemegi bilen islendik d�zg�n ��redilmedi.
            ?e�le hem Dr. Mansur G�rgeni g�rkez��n me�ilnamalarynda "pul we ygtybar" ulgamyny d�zg�nle?dirmek, maldar�ylyk we marta me�danlary �sd�rmek, el senagaty goldamak, suw we tok �pj�n�iligini alyp barmak, okuw we terbi�e, saglyk sakla?y? we derman seri?delerini �pj�n etmek " meselelerine doly �ns berilip ?erine ?etirilmelidigini orta atyl?ar.
   Bu eser T�rkmens�hrada uly t�sir galdyrmagy bilen halky? hal-�agda�yny �?kiden bir esse ?okarlandyrmaga ba?ar�ar di�m�ge esas bar.
 
Canada- Toronto:  Hangeldi Ownuk
�anwar-2007 ?.

 
[1] . G�rgeni M�nsur, � T�rkmens�hrada ?er hojalygy meselesi �, T�hran � 1358 ?.?., 133 sah.
?. ???? ?? ?????? " ????? ???? ?? ?????????"? ????? � ???? ?.? ??? ?.   

استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد