Ajy hakykaty� bir kitaplyk g�rr��i AJY HAKYKAT (Iki �yl h�k�metde. On �� yl oppozisi�ada).

Turkmensahra

ترکمنصحرا

Ajy hakykaty� bir kitaplyk g�rr��i
AJY HAKYKAT
(Iki �yl h�k�metde. On �� yl oppozisi�ada).

Bu kitap Sowet So�uzyny� Da?ary i?ler ministrliginde i?l�n so�ky �yllarymda, t�rkmen h�k�metinde bolan gysga d�wr�mde hem uzak �yllary� dowamynda oppozisi�ada meni� ba?dan ge�iren wakalarym hakda. Men bolan wakalary bol?y �aly ?dip be�an etdim. Bu wakalara gatna?an adamlary� k�birine �z�mi� m�hrimi, hormatymy bildirsem, be�lekilerine �igrenjimi, bihormat gara�?ymy g�rkezdim. Bu, elbetde, tebigy zat. Kitaby okanlary� kitapda agzal�an adamlar hem wakalar hakda �z gara�y?lary bolup biler.

Bu kitapda meni� gatna?magymda bolup ge�en wakalar be�an �edil��r. Ol wakalara gatna?an adamlary� k�p�si entek diri. Olar d�n��den ga�tmankalar men bu kitaby �ykarmak kararyna geldim. Belki-de, bolan i?lere diri ?a�atlary� �z a�tjak zatlary bardyr. Bardy-geldi irde-gi�de kitapda gozgalan meseleleri� �a-da wakalary� ha�sy-da bolsa birisi hakda sud i?i gozgalsa, meni� kitabym ?a�atnama bolup hyzmat eder di�ip umyt ed��rin.

T�rkmenistan Sowet So�uzyny� dargamagyny� ��i syrasy.

T�rkmenistan agrar, �ig mal �nd�r��n respublika bolup, Sowet So�uzyny� so�ky �yllarynda uly depgin bilen �hli ugurla�yn �s��rdi. Ilat sany 4,5 millon adama barabar bolup, onu� territori�asy tas �arym million kwadrat kilometre baryp �et��r. T�rkmenistan �ig mala ba� respublikalary� hatarynda bolsa-da, onu� ady k�n bir tutulyberenokdy. Munu�, elbetde, �z�ne �etik birn��e seb�pleri bardy. ��ne gep bu �erde ol hakda d�l.

T�rkmenistan o zaman �ylda 80 milliard kubmetrden a?yryp tebigy gaz (bu 80 million tonna �ig nebite barabar), 3-5 million tonna �ig nebit, 1,5 tonna �ig pagta, 400 m�� tonna k�k�rt, mundan ba?ga-da �od, ��pek, garak�l derisi, senagata gerek bolan gymmatly minerallary �nd�r��rdi. H�k�metde k�pden b�ri i?l�n adamlary� beren g�rr��lerinden �en tutsa�, T�rkmenistany� Orta Azi�a � Merkez gaz turbasy arkaly Merkeze (Ors�ete) akdyran gazyny� mukdary bir �arym trillion kubmetr gaza baryp �etipdir. Gyzylga�adan (Balkan wela�aty) gazylyp alnyp, Merkeze ugradylan uran magdanyny� ummasyz m��berdedigi hem �atlanyl�ar. T�rkmenistany� ortalyk sowet hazynasyna go?an go?andy, ol hazynadan alan zadyndan ?n�eme ?sse artykdy. Merkezi gaz�etlerde 80-nji �yllary� a�aklarynda, 90-njy �yllary� ba?larynda Orta Azi�a respublikalaryna du?man�ylykly g�z bilen garap, Aleksandr Sol�enytsin (belli rus �azyjysy, Nobel ba�ragini� laur�ati) �alylary� �azan ��ha�ana �enli Ors�et bu respublikalara �z�ni� ganyny sorduryp gezmeli, olary arkasynda hopba edip g�terip ��rmeli� � di�en s�zleri bizi� agzymyzy alardyp, herimizi bir �ana bakdyryp, bizi dargatmakdan ba?ga hi� hili maksat yzarlamandy. Onu� otlyly Ors�eti� G�ndogaryndan G�nbataryna bir a�lap dowam eden sapary rus halky bilen be�leki sowet halklarny� arasyna pahna urmakdan ba?ga hi� zat d�ldi. Elbetde, bu sy�asat bizi� gar?ymyza hemi?e ��redilip gelnip, N. S. Hru?�owy� d�wr�nde rowa�lanyp ugrapdy. L. I. Bre�newi� h�kimlik eden zamany sowet sistemasyny� esaslaryna uly urgylar ?dilip, ol hasam beter gow?ady. �U. W. Andropow d�wlet ba?yna ge�ip, sowet kanun�ylygyny dikeltjek bolup synan?yp g�rdi, ��ne onu� eden tagallalary hi� hili netije bermedi. M. S. Gorba��ow d�wlet ba?yna ge�enden so� Sowet So�uzy g�nsa�yn dargap, ahyry onu� �t�zeden gurmak hem a�-a�anlyk� sy�asaty sowet d�wletini� �ok bolmagy bilen tamamlandy. Men bu �erde ol wakalary� g�rr��ini etmek�i d�l, olara �z�mi� analizmi hem bermek�i d�l, mende ol wakalary o�lamak �a-da �azgarmak maksady hem �ok. ��ne T�rkmenistan bilen baglylykda ol wakalara belli bir derejede gara�?ymy a�tman, olary� du?undan ge�ip bolmanso�, olarsyz mundan so�ky bolan wakalara d�?�nmeklik asla m�mkin d�l bolanso�, men muny agzaman durup bilmedim.

Sowet So�uzyny� dargamagy T�rkmenistan �aly �urt ��in bir tarapdan, �agny de-�ure (hukuk ta�dan) �zba?daklyk getiren bolsa, ba?ga j�hetden onu� netijesinde, de-fakto, bizi� �urdumyz, halkymyz uly-uly betbagt�ylyklara, �itgilere sezewar boldy.

Sowet So�uzyny� ahyrky �yllarynda halkymyzy� eli gi��p, maddy ta�dan hi� bir k�sen� g�rm�n, bol-telkilikde �a?ap ba?lapdy. Eli uzadan �erine �et��rdi di�semem �te ge�digim bolmazmyka ��d��rin. Bazarlarda, d�kanlarda isl�n zady� tapyl�ardy hem ol zatlar � hala i�mit bolsun, hala ge�mit � hemmelere el�eterlidi. Okuwsyz �aga, i?siz adam �okdy. Okuwdan, i?den bo? wagty� teatr di�di, kitaphana di�di, stadion, sport zallary di�di �a-da bolmasa da�a, mellek �eri di�di, garasa�, herkes �z islegine g�r� bir g��menje tap�ardy. Adamlar g�n�ni� n�hili ge��nini bilmezdiler. Ol �yllar orta mekdepleri ��z m��e gola� oglan-gyz tamamlap, olardan 40 m�� emesi �okary okuw ja�laryna okuwa �erle?erdiler. T�rkmenistany� da?yna �ykyp, Moskwada, Leningradda, Kiewde, Minskide, Ta?kentde we Sowet So�uzyny� ba?ga ?�herlerinde okuwa �erle?ip, ?ol �erlerde okuwlarny tamamlap, i?e dur�anlary�am sany �yl geldigi�e art�ardy..
Umuman, T�rkmenistan hemme tarapla�yn �s�p bar�an d�wletdi.

Bizi� ��e gitmegimize p�sgel beren kem�iliklerem az d�ldi. Nogsanlyklary� birisi hem ?sasysy, men bu �erde �eke bir t�rkmenler barada a�damok, �hli sowet halky barada a�d�aryn, bizi� sy�asy hak-hukuklardan mahrum bolanlygmyzdyr. Sowet So�uzyny� ba?yna �etenem ahyry ?ol kem�ilik boldy. Halk �z ykbalyny�, �z �urduny� e�esi bolup bilmedi. Sowet So�uzyna h�kimlik eden gatlak halkdan hemi?e �z�e �a?ap geldi. ?ol gatlak halky� eline hi� bir ygty�arlyk berm�n, hemi?e halka ynanman, ony di�e i?�i g��ji h�km�nde ulandy. �urdu� ykbalyna t�sir etjek ykdysady, sy�asy meseleleri� ��zg�dine halky gatna?dyrmady. Il g�z�ne halka sala salynsa salynardy, ��ne h�k�meti� �anynda onu� pikirini� bir a?yk�a-da gymmaty bolmazdy. Bu a�dylany� a�dy� mysaly Sowet So�uzyny� �ykylmagyny� ��i syrasy ge�irlen referendumy� netijesi hem ony h�kimleri� �sgermezlik edenligidir. Sowet halkyny� aglaba b�legi sowet d�wletini� saklanyp galmagyna ses beripdi.
�� slaw�an respublikasyny� �olba?�ylary 1991-inji �yly� awgust a�ynda Belarusi�any� Belowe� toka��ylygynda �ygnan?yp, Sowet So�uzyny dargatmak barada karar kabul etdiler. Halk olara ed��ni�iz n�me di�m�n, sesini �ykarman oturdy. Sowet So�uzyny� hi� bir b�leginde ilat k�� ykyp: �N�me ��in bizi� pikirimiz �sgerlenok?� di�ip, protest demonstrasi�asyny ge�irmedi. �z d�wletini� goragyna �ykmady. Muny� seb�bini men bir zatda g�r��rin: halk referundum ge�irilende Sowet So�uzyny� saklanyp galmagyna ses berenem bolsa, bu halky� �yny bilen gelen karary d�l bolarly. Eger-de halky� d�wlet dolandyrly?ygna i? ��z�nde gatna?ygy bolup, referendumda sowet d�wletini� saklanmagyna �a-da saklanmazlygyna ses beren bolsady, onda ol h�kimlik ed��nlere �z di�enini etdirderdi.

Ba?ga bir tarapdan bu halat halky� ba?yndaky oturan h�k�mdarlardan halys �adandygyny, olardan n�dibem bolsa dynmak isl�ndigini g�rkezdi. Sowet sistemasy aradan a�rylyp, her kim �zba?dak bolsa, g�lala-g�ll�k bolar ��d�ldi. So�ky �yllary� i�inde sowet birligini� dargadylmagy ugrunda Moskwany� metbugat, radio hem telewideni�e arkaly ge�iren gi� propagandasy ilat k�p��liginde-de ?e�dilse kem bolma�jak �aly di�en ynam d�retdi.

Bir g�ni� i�inde d�n��ni� iki be�ik d�wleti� birisi - Sowet So�uzy - syndy. �hli zat ��tgedi. Adamlaram ��tgedi. Jemgy�et�ilik d�zg�nleri hem �aly?dy. Sosializmden kapitalizme, bazar gatna?yklarna ge�il��nligi resmi ta�dan yglan edildi. Bu bolan i? halk k�p��ligi ��in ahyrzamana gopan �aly bir zat boldy. Halk, hasam beter t�rkmen halky, be�le �wr�li?ige ta��ar d�ldi. H�kimlik ed��n gatlagy� bolsa mu�a g�hi geldi. Ol gatlak be�le �wr�li?ige k�pden b�ri, N. S. Hru?�owy� d�wlet ba?yna geleninden b�ri ta��arlyk g�r�p gelipdi. Hru?�owy� yglan eden �maddy h�weslendiri?� sy�asaty sowet sistemasyny� d��b�ne palta urup, ony igledip ugrapdy. ?u ?ygar yglan edilen g�nden ba?lap korrupsi�any� ��nde �hli gapylar gi�den a�yldy. Bu babatda men 1983-nji �ylda Kuwe�tde Amerikany� Birle?en ?tatlarny� il�ihanasyny� birinji sekretary jenap Donald Barnes bilen bolan g�rr��i aram-aram �ada sal�aryn. Ol ma�a siz �maddy h�weslendirmek� prinsipine e�erip, tiz wagty� i�inde sosializmi� �olundan �ykyp, kapitalizmi� �oluna d�?ersi�iz di�ipdi. Men ol wagt onu� bu a�dan s�zlerine k�n bir pitiwa berm�ndim. So�-so�lar o�lanyp g�rsem, bu hakykatdanam ?e�le bolup �ykdy. 1950-nji �yllary� a�aklaryndan ba?lap adamlary� h��-h�si�etleri ��tg�p ba?lapdy: �alym-�ulum etmek, aldamak, �alan s�zlemek, ogurlyk etmek, d�wleti� eml�gine el urmak di�en �aly gylyklar adaty bir h�si�etlere �wr�lip ba?lapdy. Hemi?eler ?e�le gylykly adamlar bilen elle?ilmedik bolsa, indi olara to�da-tomgyda t�rden �er berip, olary �elekli d�?ek�eleri� �st�nde oturdyp ba?lapdylar. N�memi?in olar barly, edenli adamlarmy?yn. Olary� n�dip, n�m�ni� hasabyna ba�la?�any m�h�m d�l. Ba�la?�army, ba�la?�ar. H�k�met zat degenokmy, degenok. Degme��n bolsa, olary� ed��nleri dogrudyr, kanunydyr di�ip, adamlar bol�an zatlara g�z �um�ardylar. Ogurlasalar d�wleti� malyny ogurla�arlar, sa�a n�me, ba?arsa� senem ogurla di�en d�?�nj� e�er��rdiler. Talan�an ahyrynda d�wlet d�l-de, halky� hut �z�digine halky� d�?�njesi �etme��rdi. �Bal tutan barmagny �alar�, �Sen ba?lykka� � men samsyk; men ba?lykkam � sen samsyk�, �Sen ma�a, men sa�a� di�en �aly s�zler t��s d�wrebap, ��rg�nli s�zler bolup, �a?a�?y� d�zg�nine �wr�ldi. ?e�dip ?e�dip ?ol �yllar jemgy�etde �zbolu?ly bir elita d�redi. Be�le elitany d�z��nler parti�a, d�wlet i?g�rleri, olary� i�inde-de hasam beter hukuk gora�an edaralary� adamlary boldylar. Mu�a intelligensi�a wekillerem, oba hojalygyny dolandyr�anlaram, s�wda-satyk i?lerini ��red��nler-de girdiler. Sowet So�uzyny� �ag?amagy bilen halky� bu gatlagyny� ��nde gi� �ol a�yldy.

Be�lesine ba�lyk basyp go�madyk, a�lygyna halal z�hmeti bilen �a?ap ��ren ilat k�p��ligi bolsa �urda d�?en tala�dan bo? �ykdy. Onu� a�lykdan ba?ga elini� tutan zady bolmanso�, onu� eline-de �okup galan zat bolmady. Sowet �yllary i�inde tyg?ytlan ge�imdir-gejimi, �anakdyr-�em�esi, �organdyr-d�?egi bilen k�r o�?uk edip gelip, indi olaram sandan �yky?yp ba?lan so�, sowet �yllaryny �atlap, he�, bir ol �yllar ga�dyp gelmezmik-� di�ip, geda� hala d�?en halk i�ini gepledip otyr... Indi bu g�rr�� bu �erde galsyn. G�rr��ini edip ba?lan temama dolana�yn.

استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد